Krainy Warmii i Mazur
Warmia
Obszar historycznej Warmii pokrywa się z terenem dominium warmińskiego, stanowiącego od powstania diecezji warmińskiej w 1243 r. uposażenie biskupa i kapituły. Granice dominium ustalono ostatecznie w 1375 r. i pozostawały one niezmienne do 1466 r. (wcielenie do Polski), jak i potem do 1772 r. (wcielenie do Królestwa Prus).
Wtedy to Warmia wraz z terenami byłych Prus Książęcych weszła w skład nowej prowincji nazywanej odtąd (do 1945 r., z przerwą w latach 1823-78) Prusami Wschodnimi. Wtedy też na katolickich terenach Warmii w większej liczbie zaczęli pojawiać się protestanci. W granicach Warmii leżą obecne powiaty: olsztyński (bez gminy Olsztynek) i lidzbarski, większość braniewskiego, a także gminy Reszel (powiat kętrzyński) i Bisztynek (powiat bartoszycki).
Mazury
Obszar znany obecnie jako Mazury zyskał tę nazwę dopiero na początku XIX w., a odnosiła się ona do części terenów Prus Wschodnich zamieszkałych przez ludność polskojęzyczną wyznania ewangelickiego. Wcześniej tereny te należały do państwa krzyżackiego, od 1466 r. do wydzielonych z niego Prus Zakonnych, które po sekularyzacji Zakonu w 1525 r. stały się protestanckimi Prusami Książęcymi, będącymi lennem Korony Polskiej, potem niezależnym księstwem w unii personalnej z Brandenburgią (1618–1701), częścią Królestwa Prus (w ramach prowincji Prusy Wschodnie) i w końcu zjednoczonych Niemiec (od 1871 r.).
W 1920 r. skrawek Mazur (Działdowo i okolice) przyłączono do odrodzonej Polski. Mazury otaczają Warmię od wschodu i od południa. W ich granicach leżą obecne powiaty: giżycki, olecki, ełcki, piski, mrągowski, szczycieński, większość nidzickiego, działdowski (bez gminy Lidzbark) i ostródzki (bez północnych gmin Małdyty, Morąg i Miłakowo) oraz gmina Olsztynek (powiat olsztyński). Zaliczane obecnie do Mazur powiaty węgorzewski i gołdapski przypisywane są także do regionu etnograficznego zwanego Litwą Mniejszą.
Powiśle
Funkcjonująca niekiedy nazwa Mazury Zachodnie odnosi się do najdalej na zachód wysuniętej części Mazur oraz historycznego regionu Prusy Górne (Oberland), który obejmował część terenów Prus Wschodnich zamieszkałych przez ewangelicką ludność niemieckojęzyczną. Jeśli chodzi o przynależność państwową, region ten w zasadzie dzielił dzieje Mazur.
Do Prus Górnych należała większość obecnych powiatów ostródzkiego i iławskiego (bez gminy Lubawa) oraz część elbląskiego (gminy Pasłęk, Młynary, Godkowo) i gmina Wilczęta (powiat braniewski). Obecnie częściej region ten niemal w całości zaliczany jest do Powiśla, razem z resztą powiatu elbląskiego, ale bez południowej części powiatu ostródzkiego. Jednak Elbląg i Żuławy Elbląskie przez kilka wieków dzieliły historię z Warmią.
Od 1466 r. należały do Prus Królewskich przyłączonych do Korony Polskiej. Po I rozbiorze Polski w 1772 r. zostały jednak wcielone do prowincji Prusy Zachodnie, natomiast do Prus Wschodnich przyłączono je dopiero w 1919 r.
Ziemia lubawska, Barcja i nie tylko
Nieco inne dzieje niż większość terenów województwa ma też historyczna ziemia lubawska, przez większość swej historii związana z ziemią chełmińską. Obecnie jej zasięg obejmuje większość powiatu nowomiejskiego oraz gminy Lidzbark (powiat działdowski) i Lubawa (powiat iławski). Tereny te należały do państwa krzyżackiego do 1466 r., kiedy to zostały włączone do Polski. Po I rozbiorze stały się częścią prowincji Prusy Zachodnie należącej do Królestwa Prus.
Tylko w latach 1807-15 czasowo znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego. Do Polski powróciły w 1920 r. W obecnych granicach województwa warmińsko-mazurskiego znalazł się też skrawek Mazowsza (część gmin Janowo i Janowiec Kościelny, powiat nidzicki), przyłączony w 1955 r. do ówczesnego województwa olsztyńskiego. Na północ od Warmii leży historyczna kraina Barcja, która przynależność państwową dzieliła z Mazurami. Obecnie w jej granicach znajduje się większość powiatu kętrzyńskiego (bez gminy Reszel i części gminy Kętrzyn) oraz powiat bartoszycki. Z kolei do powiatu braniewskiego w 1945 r. został dołączony skrawek historycznej Natangii.
Zgłoś problem