Ślad trasy w pliku GPX
Węgorzewo (0,0 km) · Ryn (62,4 km) · Mrągowo (90,6 km) · Mikołajki (121,2 km) · Ruciane-Nida (142,8 km) · Pisz (182,5 km) · Giżycko (252,9 km) · Węgorzewo (285,2 km)
Kraina Wielkich Jezior Mazurskich zajmuje środkową część Pojezierza Mazurskiego. Powierzchnia jezior w tym mezoregionie jest imponująca, sięga prawie 25% całości jego obszaru. Dzięki połączeniu akwenów kanałami powstał najdłuższy szlak żeglowny w Polsce, liczący ponad 130 km. W dużej części kraina ta jest porośnięta lasami, dominuje w niej krajobraz pagórkowaty. Ze względu na walory przyrodnicze i rekreacyjne jest to obszar wyjątkowy zarówno w skali kraju, jak i Europy. Pomimo burzliwej historii zachowało się tutaj sporo zabytków.
Mazurska Pętla Rowerowa to szlak, który pozwala poznawać Krainę Wielkich Jezior Mazurskich w aktywny sposób. Został wytyczony wokół większości kompleksu Wielkich Jezior Mazurskich i łączy położone nad nimi miasta: Węgorzewo, Ryn, Mikołajki i Giżycko, a także Ruciane-Nida i Pisz leżące na Równinie Mazurskiej oraz Mrągowo na Pojezierzu Mrągowskim.
Miłośnicy przyrody znajdą tu ciche zakątki i dziewiczą naturę w rezerwatach przyrody: Sztynort, Jezioro Dobskie i Jezioro Nidzkie, liczne jeziora, otwarte przestrzenie łąk i pól oraz urokliwe lasy Puszczy Piskiej. W miejscach najbardziej atrakcyjnych krajobrazowo i przyrodniczo przy szlaku ustawiono 9 wież widokowych.
Szlak jest oznakowany pomarańczowymi znakami z napisem MPR. Tereny, przez które prowadzi szlak, są zróżnicowane pod względem ukształtowania powierzchni. Większość trasy przebiega wśród wzgórz morenowych, chociaż na południu przecina ona Równinę Mazurską porośniętą Puszczą Piską. Ze względu na specyfikę tego obszaru na wycieczkę najlepiej wybrać się rowerem turystycznym lub crossowym. Na trasie urządzono 18 Miejsc Obsługi Rowerzystów (MOR-ów), gwarantujących komfortowe korzystanie ze szlaku. Są one wyposażone m.in. w wiaty wypoczynkowo-rekreacyjne, wiaty rowerowe, sanitariaty, ławki, stoły, stojaki na rowery.
Szlak ma prawie 300 km długości, dlatego wycieczkę najlepiej podzielić na wygodne dla siebie etapy. Poszczególne miasta zazwyczaj dzieli od siebie kilkadziesiąt kilometrów, można zatem spędzić na trasie kilka dni, zwiedzając kolejne miejscowości i atrakcje turystyczne.
Do trzech miast na trasie można dojechać koleją. W Giżycku zatrzymują się pociągi jadące z Olsztyna do Ełku od strony północnej, przez Kętrzyn. Wciąż istnieje linia kolejowa łącząca Węgorzewo z Kętrzynem (34 km), którą jeszcze kilka lat temu w sezonie letnim kursowały składy turystyczne. Ruciane-Nida i Pisz leżą na linii kolejowej łączącej Olsztyn z Ełkiem od strony południowej. Zatrzymują się tu pociągi regionalne oraz dalekobieżne, m.in. z Białegostoku, Trójmiasta i Szczecina.
Część zachodnia: Węgorzewo (0,0 km) · Mamerki (13,9 km) · Sztynort (23,8 km) · Radzieje (30,1 km) · Doba (39,3 km) · Sterławki Małe (51,4 km) · Orło (57,0 km) · Ryn (62,4 km) · Krzyżany (70,5 km) Pętla Mrągowska: Krzyżany (70,5 km) · Wyszembork (79,5 km) · Mrągowo (90,6 km) · Góra Czterech Wiatrów (95,0 km) · Kosewo (99,8 km) · Użranki (105,0 km) · Jora Wielka (110,7 km)
Trasa alternatywna wobec Pętli Mrągowskiej: Krzyżany (0,0 km) · Notyst Wielki (7,2 km) · Jora Wielka (11,8 km) Stare Sady (115,1 km) · Mikołajki (121,1 km)
Szlak rozpoczyna się w Węgorzewie, obok Biura Informacji Turystycznej przy bulwarze Loir et Cher. Biuro mieści się w budynku Ekomariny, obok przystani Żeglugi Mazurskiej. Bulwar ma ok. 1,5 km długości i ciągnie się od Kanału Młyńskiego wzdłuż Węgorapy. Spacerując nim, można też zobaczyć przebudowany zamek krzyżacki i Muzeum Kultury Ludowej z parkiem etnograficznym.
Na początek kierujemy się na zachód ścieżką rowerową wzdłuż promenady, następnie – nadal ścieżką rowerową – jedziemy ok. 250 m wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 650, po czym skręcamy w lewo w ulicę Krótką, a dalej w ulicę Reymonta, wiodącą do Ruskiej Wsi.
Kolejny, bardzo atrakcyjny odcinek trasy przebiega wzdłuż brzegu jeziora Mamry. To akwen polodowcowy, morenowy, pod względem powierzchni jest drugim jeziorem w Polsce. Co prawda drzewa często przesłaniają tu widok na jezioro, ale przy trasie znajdują się pola namiotowe, na których można odpocząć i podziwiać zbiornik. Na półwyspie o nazwie Zwierzyniecki Róg znajduje się MOR.
Ciekawostka – Jezioro Mamry i rzeka Węgorapa
Węgorapa wypływa z jeziora Mamry, a w okolicach Węgorzewa rozwidla się na dwa ramiona: Kanał Węgorzewski, dawniej zwany Młyńskim, i Węgorapę właściwą. Łączą się one ponownie po kilku kilometrach i płyną dalej do Pregoły. Rzeka po polskiej stronie ma 66 km, a łącznie 172 km długości. Ze względu na meandry Węgorapy w XVIII w. skrócono drogę, przekopując kanał. Jeszcze w średniowieczu dzisiejsze Mamry były kilkoma oddzielnymi jeziorami połączonymi strumieniami. W okresie XVI–XVII w. poziom wody w akwenach podniósł się o kilka metrów, co poskutkowało ich połączeniem się w jeden. Stało się tak z powodu spiętrzenia wody na Węgorapie na potrzeby młyna w Węgorzewie.
Trzymając się jak najbliżej brzegu jeziora i skręcając cały czas w lewo, docieramy do drogi wojewódzkiej nr 650. Jedziemy krótkim odcinkiem biegnącej wzdłuż niej ścieżki rowerowej, mijamy MOR szlaku Green Velo i położoną niedaleko plażę, po czym skręcamy w lewo w drogę publiczną w kierunku wsi Radzieje.
Prawie 3 km dalej, za wsią Przystań, przejeżdżamy przez most nad niedokończonym Kanałem Mazurskim i po lewej stronie mijamy Kwaterę Główną Niemieckich Wojsk Lądowych w Mamerkach.
Drogą asfaltową dojeżdżamy do Pniewa. W tej niewielkiej miejscowości, do 1945 r. noszącej nazwę Stobben, mieszkał August Quednau.
Ciekawostka – August Quednau
Był miejscowym nauczycielem, zajmował się także badaniem klimatu, geologią i fauną jeziora Mamry. Zginął w 1931 r. podczas wyprawy łodzią. Został pochowany na wyspie Upałty, obecnie niedostępnej turystycznie, objętej ochroną rezerwatową. W 1927 r. wydał książkę, której tytuł można przetłumaczyć jako „Basen jeziora Mamry w epoce lodowcowej i dzisiaj”.
Po prawej stronie widać odnowiony zespół dworsko-parkowy, należący dawniej do sławnej wschodniopruskiej rodziny Lehndorffów, która miała siedzibę w Sztynorcie. Obecnie to teren prywatny. Uwagę zwraca kuźnia położona przy drodze. Zachwyca także niewielkie Jezioro Pniewskie, stanowiące odciętą zatokę Mamr, połączoną z nimi jedynie niewielkim przesmykiem.
Kierując się dalej na południe, docieramy do Kamionka Wielkiego. Na skrzyżowaniu skręcamy w lewo i przez Sztynort Mały jedziemy do Sztynortu. Kamionek Wielki i Sztynort Mały to niewielkie wsie popegeerowskie z charakterystyczną dla swej dawnej funkcji zabudową, natomiast w Sztynorcie zachował się barokowy pałac Lehndorffów, który warto zobaczyć. Do miejscowości prowadzi zabytkowa aleja dębowa, przebiegająca wzdłuż granicy rezerwatu przyrody Sztynort. Nad Jeziorem Sztynorckim, połączonym z jeziorem Łabap, znajduje się największy port jachtowy Wielkich Jezior Mazurskich. Na obrzeżach Sztynortu szlak skręca z alei dębowej w drogę szutrową, która wiedzie do osady Łabapa, malowniczo położonej na wzgórzu nad jeziorem Łabap. Rozciąga się stąd panorama akwenu, a poniżej drogi widać ruiny dawnego folwarku, użytkowanego po wojnie jako zabudowania gospodarcze PGR-u.
Ciekawostka – Czy żaba robi łabap?
Według przekazów ludowych nazwa jeziora Łabap pochodzi od wyjątkowo aktywnych żab, które zamieszkiwały płycizny tego akwenu. Określenie „łabap” miało oddawać brzmienie żabiego głosu.
Gdy dojedziemy do rozwidlenia dróg, z których jedna prowadzi w kierunku wsi Radzieje, a druga w stronę jeziora, możemy zjechać ze szlaku, skręcając w tę drugą i zrobić sobie przerwę na plaży sołeckiej z pomostem nad Jeziorem Dobskim. Jeśli odpoczynek nas nie skusi, skręcamy w stronę wsi Radzieje. Co prawda szlak ją omija, ale warto zajrzeć także do niej.
Dalej kierujemy się na południe, do Pilwy. Mijamy niewielki ceglany budynek – dawną szkołę z 1909 r. Niegdyś we wsi znajdował się dworek, po którym pozostał park, obecnie właściwie nie do rozpoznania w terenie. Wyjeżdżając z Pilwy, skręcamy w lewo i podążamy dalej na południowy wschód. W lasku po lewej stronie mijamy zaniedbany, mały cmentarz ewangelicki. Niedaleko rozciąga się nieużytek polny, na którym dawniej znajdowała się osada Skrzypy, jej zabudowa nie przetrwała jednak do naszych czasów.
Wjeżdżając do lasu, po prawej stronie zauważamy znaki niebieskiego szlaku pieszego oraz Drogi św. Jakuba, prowadzących w kierunku Gierłoży. Warto tu wydłużyć wycieczkę, aby zwiedzić oddaloną od tego miejsca o 5,5 km kwaterę naczelnego wodza III Rzeszy Wilczy Szaniec, jedną z największych atrakcji turystycznych regionu.
Dalej szlak prowadzi do Doby. To niewielka, ale bardzo ciekawa miejscowość. Zanim do niej dotrzemy, po lewej stronie, na polu, ok. 100 m od drogi, mijamy podstawę niemieckiego naziemnego radaru FuMG-65 Würzburg-Riese, który służył do kierowania ogniem artylerii przeciwlotniczej w czasie II wojny światowej i należał do systemu obronnego Wilczego Szańca.
W Dobie szlak skręca w prawo, ale jeśli chcemy zażyć odpoczynku, możemy odbić w lewo, kierując się w stronę plaży z widokiem na wyspę Gilma i kościoła pw. Jana Chrzciciela. Opuszczamy miejscowość drogą asfaltową prowadzącą na południe. Warto zjechać z trasy drogą szutrową w prawo, aby zobaczyć kaplicę rodu von Schenk zu Tautenberg, dawnych właścicieli wsi. Prowadzi do niej imponująca aleja lipowa. Przed Dziewiszewem zjeżdżamy z drogi asfaltowej w prawo. Szlak prowadzi dalej wśród pól uprawnych w stronę północnego brzegu jeziora Dejguny. Można tu odpocząć na piaszczystej plaży z ładną łąką.
Następnie kierujemy się przez las do Bogacka. Nazwa wsi pochodzi od nazwiska braci Szymona i Jana Bogaczów, którzy założyli ją w 1545 r. Wjeżdżamy na drogę asfaltową i kierujemy się dalej przez wieś na południe. Warto zwrócić uwagę na dom pod numerem 10, stanowiący przykład tradycyjnej mazurskiej chałupy drewnianej z XIX w. Zbudowano go na podmurówce z kamienia polnego i pokryto trzciną. Chałupa ma konstrukcję słupową, na jej szczycie umieszczono charakterystyczne, bogato zdobione płytki. W Bogacku znajdują się też plaża z pomostem oraz MOR.
Za zwartymi zabudowaniami wsi zjeżdżamy z drogi asfaltowej w prawo w drogę szutrową, kontynuując wycieczkę wzdłuż wschodniego brzegu jeziora Dejguny.
Ciekawostka – Jezioro Szkolne
Jezioro Dejguny bywa przez lokalnych mieszkańców nazywane Jeziorem Szkolnym, a to dlatego, że dawniej na zbiorniku odbywały się zajęcia praktyczne dla uczniów Szkoły Rybackiej w Giżycku. W jeziorze występują wszystkie gatunki ryb żyjących na Mazurach.
Kiedy docieramy do drogi wojewódzkiej nr 592, skręcamy w prawo i jedziemy w kierunku Sterławek Małych. Na początku miejscowości, na wzniesieniu po lewej stronie widać część wiatraka zbudowanego w XIX w.
Skręcamy w lewo, kierując się na Szczybały Giżyckie, a po ok. 200 m w prawo i jedziemy dalej przez pola ok. 5 km do wsi Orło. Tu skręcamy w lewo, po 700 m mijamy tzw. Górę Strażniczą. To pozostałość po pruskim grodzisku. Okrążamy wschodni brzeg jeziora Orło i docieramy drogą szutrową do Canek i drogi krajowej nr 59. Biegnącą wzdłuż niej ścieżką rowerową zmierzamy do Rynu. Przy wjeździe do miasta, przy ulicy Ogrodowej znajduje się MOR. Jadąc przez Ryn, kierujemy się na północ. Drogą o dobrej nawierzchni szutrowej objeżdżamy od wschodu jezioro Ołów. Nad jego zatoką jest niewielka plaża, z której rozciąga się ładny widok na miasto. Przecinamy drogę wojewódzką nr 642 i kontynuujemy wycieczkę drogą szutrową. Po dotarciu do kolejnego skrzyżowania z drogą asfaltową, skręcamy w nią w lewo. Obok skrzyżowania widzimy pozostałości po niewielkim schronie. W okolicy można spotkać wiele takich ruin umocnień z okresu II wojny światowej, należących do Rejonu Umocnionego Giżycko, wysadzonych przez wycofujących się Niemców.
Ciekawostka – Rejon Umocniony Giżycko
Zespół fortyfikacji zbudowanych w latach 1936–1939. Planiści niemieccy zakładali, że należące do niego obiekty będą praktycznie niezniszczalne, a ruchy przeciwnika zostaną ograniczone ogniem czołowym z broni maszynowej. Dopasowując schrony do warunków terenowych, zazwyczaj lokowali je na wzniesieniach, przy drogach. Do końca II wojny światowej zbudowano 233 obiekty, zarówno po zachodniej, jak i wschodniej stronie, w dwóch liniach obrony pomiędzy jeziorami. W styczniu 1945 r. tylko pojedyncze schrony zostały obsadzone przez wycofujące się oddziały Wehrmachtu. Po zajęciu Mazur przez Armię Czerwoną jej wojska inżynieryjne przystąpiły do wysadzania zachowanych bunkrów w celu pozyskania wysokogatunkowej stali pancernej. Zniszczono prawie wszystkie schrony Rejonu Umocnionego Giżycko. W całości przetrwał tylko jeden – w Martianach – dzięki temu, że został schowany w… stodole.
Około 500 m dalej, naprzeciwko żwirowni, skręcamy w pierwszą drogę w prawo i jedziemy 2,5 km przez las prosto do Krzyżan. Przed miejscowością zachował się cmentarz ewangelicki z pomnikiem mieszkańców poległych w czasie I wojny światowej, tuż obok stoi pomnik plebiscytowy, jego górna część została uszkodzona.
Ciekawostka – Pomniki plebiscytowe
Po I wojnie światowej zwycięskie państwa uznały, że powodem konfliktu zbrojnego były roszczenia terytorialne państw wielonarodowych, dążących do włączenia przygranicznych terenów krajów sąsiednich. Dlatego postanowiono, by na spornych terytoriach przeprowadzić plebiscyty, w których sami mieszkańcy rozstrzygną o swojej przynależności państwowej. W 1920 r. głosowanie odbyło się na Warmii, Mazurach i Powiślu. Mieszkańcy decydowali o przyłączeniu tych ziem do nowo powstałego państwa polskiego lub o pozostawieniu ich w granicach Prus Wschodnich. Nad przebiegiem plebiscytu czuwały komisje powołane przez Ligę Narodów. Za przyłączeniem do Polski głosowało niewielu. Ostatecznie niemal cały obszar plebiscytowy pozostał w posiadaniu Niemiec. Polsce przyznano jedynie osiem gmin (pięć na Powiślu i trzy na Mazurach), a granica między Polską a Niemcami biegła odtąd wzdłuż wschodniego brzegu Wisły. Po zwycięstwie w każdej miejscowości wznoszono pomniki plebiscytowe. Obecnie bardzo trudno je odnaleźć. Najczęściej pozostały po nich głazy bez tablic.
Pętla Mrągowska
Na odcinku między Krzyżanami a Jorą Wielką wytyczono odnogę Mazurskiej Pętli Rowerowej o długości 40,2 km, prowadzącą przez Mrągowo. Krótszy, alternatywny wariant trasy, z Krzyżan do Jory Wielkiej przez Wejdyki i Notyst Wielki, ma 11,8 km. Oba te odcinki tworzą tzw. Pętlę Mrągowską.
Ta część szlaku prowadzi przez Pojezierze Mrągowskie. Region charakteryzuje się południkowym ułożeniem rynien lodowcowych. Jest ich osiem i w większości są wypełnione przez jeziora. Przecina je siedem przebiegających niemal równoleżnikowo pasm moren czołowych.
Z Krzyżan odnoga do Mrągowa prowadzi przez Słabowo i Szczerzbowo do Wyszemborka. Warto zapoznać się z tablicami informacyjnymi stojącymi w centrum tej miejscowości. Na skraju wsi znajduje się wiata, pod którą można odpocząć. Mijamy ją po prawej stronie, wyjeżdżając z Wyszemborka w kierunku południowo-wschodnim.
Drogą o dobrej nawierzchni szutrowej pokonujemy 2,5 km i dojeżdżamy do grobli biegnącej przez jezioro Salęt. To bardzo ładny punkt widokowy. Pod drugiej stronie jeziora, przy plaży z pomostem zbudowano wiatę dla rowerzystów.
Kolejny odcinek szlaku przebiega dawnym torowiskiem kolejki wąskotorowej. Mijamy po prawej stronie Popowo Salęckie i docieramy do drogi asfaltowej prowadzącej do Mrągowa. Wjeżdżamy w ulicę Młynową, a po zjechaniu z niej w lewo, przejeżdżamy pod wiaduktem obwodnicy miasta i kierujemy się w prawo. Po drodze widzimy z prawej strony Miasteczko Westernowe Mrongoville. Kolejny odcinek szlaku stanowi rowerową obwodnicę Mrągowa, okrążającą miasto od zachodu. Choć omija jego centrum, warto poświęcić trochę czasu, aby je zwiedzić.
Kierujemy się szlakiem na południe. Przy ulicy Rynkowej oraz przy plaży miejskiej na osiedlu Grunwaldzkim zbudowano wieże widokowe. Dodatkowo przy tej drugiej jest zlokalizowany MOR. Opuszczając Mrągowo, mijamy jezioro Sutapie Małe. Można tu odpocząć na niewielkiej plaży. Zbliżamy się do drogi krajowej nr 16, przejeżdżamy pod wiaduktem kolejowym i pokonujemy krótki odcinek biegnącą wzdłuż głównej szosy ścieżką rowerową. Docieramy do miejsca, w którym szlak się rozwidla – jego odnoga o długości 2 km prowadzi w lewo drogą rowerową do Góry Czterech Wiatrów z MOR-em i wieżą widokową. Główna trasa biegnie dalej drogą szutrową do drogi krajowej nr 16, a następnie wydzieloną ścieżką rowerową do Nowego Probarku. Przecinamy linię kolejową i jedziemy drogą szutrową (miejscami o luźnej, piaszczystej nawierzchni) wzdłuż południowego brzegu jeziora Juksty, po czym odbijamy na północ, w kierunku Użranek. Przed Użrankami, po lewej stronie, wznosi się najwyższy punkt w okolicy – Królewska Góra. W 1845 r. miał się tu zatrzymać król pruski Fryderyk Wilhelm IV podczas swojej podróży po Prusach Wschodnich. Dojeżdżamy do wsi. Jej nazwa pochodzi prawdopodobnie z języka pruskiego, w którym zbliżone słowo „isrankut” oznaczało „uwolniony, wybawiony”. Warto zwrócić uwagę na neogotycki kościół św. św. Apostołów Piotra i Pawła z 1895 r. Kilkadziesiąt metrów za świątynią szlak skręca w prawo. Dalej, do Jory Wielkiej, jedziemy drogą asfaltową. Na tym odcinku czeka nas prawie 2 km zjazdu ze wzgórza.
Wersja alternatywna odcinka trasy
Jora Wielka to miejscowość turystyczna, malowniczo położona nad jeziorem Tałty. Tu dociera także wariant alternatywny tego odcinka Mazurskiej Pętli Rowerowej. Jeśli skorzystamy z niego, po skręceniu w Krzyżanach w lewo jedziemy przez pola. W połowie drogi do wsi Wejdyki przecinamy drogę krajową nr 59. W Wejdykach znajduje się pomnik upamiętniający mieszkańców wsi poległych podczas I wojny światowej. W tej miejscowości, nad Jeziorem Ryńskim, jest też duża plaża z pomostami.
Jadąc trasą dalej, za Wejdykami mijamy ruiny schronu z II wojny światowej, należącego do Rejonu Umocnionego Giżycko. Kolejne obiekty fortyfikacji są rozrzucone na odcinku pomiędzy Jeziorem Ryńskim a położonym na północ jeziorem Dejguny.
Następną miejscowością na trasie jest Notyst Wielki. Nazwa „Notyst” może pochodzić od pruskiego imienia „Note”. W tej niewielkiej wsi stał niegdyś dworek z zabudowaniami gospodarczymi, gorzelnią, młynem wodnym i wiatrakiem. Zajmowano się tu hodowlą koni i bydła. Po II wojnie światowej posiadłość użytkował PGR. Niestety w latach 90. XX w. obiekt popadł w ruinę, więc zapadła decyzja o jego rozbiórce. Na dawnych piwnicach zaczął powstawać nowy dworek, który jest własnością prywatną.
Dalej szlak przebiega blisko jeziora Tałty. Ze wzniesienia rozciąga się piękny widok na akwen. Tałty to najgłębsze jezioro rynnowe w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Razem z Jeziorem Ryńskim stanowi jeden ciąg o długości 20 km. Jego średnia głębokość wynosi ok. 14 m, a największa głębia, sięgająca 50,8 m, znajduje się w pobliżu Skorupek. Jadąc wzdłuż jeziora, docieramy do Jory Wielkiej, gdzie odcinek alternatywny łączy się z głównym biegiem Mazurskiej Pętli Rowerowej.
Na skrzyżowaniu w Jorze Wielkiej kierujemy się na Jorę Małą. Jedziemy dalej wzdłuż brzegu jeziora na południe drogą szutrową. Za lasem wjeżdżamy na ścieżkę rowerową. Po drodze do Mikołajek mijamy turystyczną miejscowość Stare Sady z ładną, zadbaną, ogólnodostępną plażą. Na obrzeżach Mikołajek, po lewej stronie, widzimy tor rajdowy wykorzystywany podczas Rajdu Polski. Mijamy MOR przy alei Spacerowej. Warto tu zjechać z trasy, aby zwiedzić Mikołajki, położone po obu stronach przesmyku łączącego jeziora Tałty i Mikołajskie.
Ciekawostka – Mikołajki rajdową stolicą Polski
Urząd Miasta i Gminy w Mikołajkach to jedyny samorząd w Polsce, który jest właścicielem toru rajdowego do organizacji wyścigów samochodowych. Od wielu lat na Mazurach odbywa się Rajd Polski, a Mikołajki stają się jego bazą. Impreza przyciąga dziesiątki tysięcy widzów z całej Europy.
Część południowa: Mikołajki (121,1 km) · Iznota (130,7 km) · Wygryny (138,1 km) · Ruciane-Nida (142,8 km) · Pranie (150,6 km) · Krzyże (153,6 km) · Karwica (156,8 km) · Wiartel (172,6 km) · Pisz (182,3 km)
Dalej szlak prowadzi na południe wzdłuż zachodniego brzegu Jeziora Mikołajskiego do Puszczy Piskiej. Na tym odcinku czeka nas stromy podjazd, który może sprawić problemy.
Ciekawostka – Biały szkwał
Tragiczne wydarzenie, które rozegrało się 21 sierpnia 2007 r. na Jeziorze Mikołajskim. Silny wiatr, dochodzący do 130 km/godz. (12 stopni w skali Beauforta), poprzewracał i zatopił kilkadziesiąt łodzi. Nawałnica trwała zaledwie 10 minut, ale spowodowała śmierć 12 osób. Po tragedii, by poprawić bezpieczeństwo żeglarzy, na brzegach Wielkich Jezior Mazurskich rozmieszczono maszty ostrzegawcze.
Drogą szutrową, przecinającą ostępy leśne, pokonujemy ok. 8 km i dojeżdżamy do Iznoty. Wieś jest położona u ujścia rzeki Krutyni do jeziora Bełdany. Przy moście w sezonie letnim działa punkt gastronomiczny. Niedaleko, nad Zatoką Iznocką, zlokalizowane są ośrodek wypoczynkowy i park rozrywki Galindia, które nawiązują do kultury i zwyczajów dawnych mieszkańców tych ziem, należących do pruskiego plemienia Galindów.
Ciekawostka – Igor Newerly
Znany polski pisarz w 1952 r. przypłynął kajakiem do Iznoty. Prawdopodobnie w tutejszej leśniczówce napisał powieść „Leśne morze”. Jej akcja rozgrywa się w dużej części w lasach południowo-wschodniej Mandżurii, nazywanych właśnie „leśnym morzem”. Być może ogrom Puszczy Piskiej miał wpływ na wyobraźnię twórcy.
Z Iznoty kierujemy się dalej na południe. Jedziemy przez las, mijając kolejno niewielkie, malownicze jeziorka leśne: Sęczek, Gryżewskie i Borkowskie, i po pokonaniu ok. 7 km docieramy do Wygryn. Wieś, położona pomiędzy jeziorem Wygryny a Bełdanami, z licznymi obiektami noclegowymi, ma charakter wypoczynkowo-turystyczny. Warto zwrócić uwagę na drewniane chaty mazurskie z końca XIX w.
Za Wygrynami nadal jedziemy drogą szutrową przez las do osady Guzianka, obecnie części Rucianego-Nidy. Skręcamy w prawo w ulicę Cichą. Po prawej stronie zachował się cmentarz ewangelicki z drewnianą kaplicą oraz kwaterą żołnierzy poległych w I wojnie światowej. Docieramy do ścieżki rowerowej i skręcamy w lewo, w stronę centrum Rucianego-Nidy. Po prawej stronie mijamy zabytkowy kościół Matki Bożej Miłosierdzia z 1910 r., pierwotnie ewangelicki, obecnie katolicki, który wyróżnia się niecodzienną architekturą. W jednym budynku mieszczą się świątynia oraz mieszkanie proboszcza, kancelaria i salka parafialna.
Przy ulicy Dworcowej w Rucianem-Nidzie znajduje się punkt informacji turystycznej, a także działają liczne restauracje, w których można odpocząć. Szlak prowadzi dalej aleją Wczasów. Niedaleko od wjazdu w nią znajduje się MOR. Po przejechaniu mostem na rzece Nidce, wpływającej do Jeziora Nidzkiego, skręcamy w lewo i ścieżką pieszo-rowerową podążamy wzdłuż rzeki do plaży miejskiej. Jadąc ulicą Wiejską, a następnie Żeglarską, opuszczamy miasto.
Kolejny odcinek trasy prowadzi wzdłuż brzegu Jeziora Nidzkiego. Akwen wraz z otaczającymi go terenami leśnymi stanowi krajobrazowy rezerwat przyrody. Jest udostępniony dla żeglarzy, chociaż w jego południowej części obowiązuje zakaz używania silników spalinowych.
Im dalej na południe, tym teren staje się coraz bardziej równinny, a gleba – piaszczysta. Południową część Pojezierza Mazurskiego stanowi Równina Mazurska, powstała, gdy pod koniec ostatniej epoki lodowcowej woda z topniejących lodowców płynęła na południe, wypłaszczając nierówności.
Ok. 4 km od Rucianego-Nidy zjeżdżamy z drogi asfaltowej w lewo i kierujemy się do Leśniczówki Pranie, gdzie mieści się Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Następnie drogą szutrową zmierzamy do miejscowości Krzyże. Warto tu odpocząć na plaży nad jeziorem, przy której zbudowano wieżę widokową.
Ciekawostka – Kto bywał w Krzyżach
To bardzo popularna miejscowość turystyczna. Po II wojnie światowej zaczęły w niej powstawać ośrodki wypoczynkowe, w których gościły znane osobistości swoich czasów. W Krzyżach wypoczywali Igor Newerly, Agnieszka Osiecka, Andrzej Wajda, Jerzy Gruza, Jerzy Putrament, Jarosław Iwaszkiewicz, Edward Stachura, Marian Brandys, Stan Borys, Maryla Rodowicz, Bohdan Łazuka, Daniel Olbrychski, Seweryn Krajewski, Wojciech Młynarski, Jan Pietrzak i wielu innych twórców. Olga Lipińska zbudowała tu domek, a Jerzy Putrament utrwalił wieś i jej mieszkańców w opowiadaniach z tomu „Piaski”. Częstym gościem w sąsiedniej Karwicy Mazurskiej był natomiast reżyser Andrzej Żuławski, który odwiedził to miejsce ze swoją żoną, francuską aktorką Sophie Marceau. W zbiorze „Perseidy” twórczo wykorzystał on swoje mazurskie przeżycia.
Wyjeżdżamy z Krzyży drogą szutrową i kierujemy się do Karwicy. Po drodze mijamy Bindugę Bobrową, która jest popularnym miejscem kempingowym. Znajduje się tu trawiasta plaża z pomostami. Również w Karwicy odpoczniemy na plaży przy której zorganizowano MOR.
Ciekawostka – Marian Maskuliński
Pierwszy powojenny nadleśniczy Nadleśnictwa Karwica, który w 1945 r. został zamordowany wraz ze swoim współpracownikiem przez niemieckich żołnierzy. Na miejscu ich śmierci wzniesiono pomnik. By uczcić zamordowanego, nadleśnictwu nadano nazwę Maskulińskie.
Za Karwicą szlak prowadzi ok. 10 km drogą szutrową przez Puszczę Piską wzdłuż południowego brzegu Jeziora Nidzkiego. Przy trasie znajdują się bindugi Duży Lasek i Mały Lasek, gdzie można odpocząć, oraz cmentarz ewangelicki, pozostałość po wsi Przerośl. Przed wojną zamieszkiwały ją 122 osoby, które utrzymywały się z rybactwa i handlu. Po wojnie została opuszczona, a domy rozebrano. Do dziś zachowały się po nich jedynie fundamenty. Docieramy do drogi asfaltowej i bierzemy kurs na północ. Po ok. 3,5 km z lewej strony widzimy drogowskaz, kierujący do oddalonej o 400 m, położonej nad brzegiem jeziora mogiły rosyjskich żołnierzy, poległych w latach 1914–1915. Niedaleko tego miejsca zjeżdżamy w lewo na leśną drogę szutrową do Wiartla, od którego dzieli nas ok. 2 km. Po drodze po lewej stronie szlaku mijamy niewielkie leśne jezioro Linówko. Jest ono muliste i płytkie (ok. 2,5 m głębokości), zazwyczaj z nieruchomą taflą. Wyróżnia się bardzo czystą wodą.
Wiartel to wieś turystyczna położona pomiędzy jeziorami Nidzkim i Wiartel, połączonymi rzeczką Wiartelnicą. Znajdują się tu MOR oraz bary i restauracje. Zimą miejscowość przyciąga turystów przygotowanymi trasami narciarstwa biegowego. W południowej części jeziora Wiartel, zwanego Południowym Przylaskiem, znajduje się plaża z pomostem. Obok przebiega droga w kierunku wschodnim, którą prowadzi szlak. Dojeżdżamy do drogi asfaltowej i kierujemy się ścieżką rowerową do Pisza. Za miejscowością Jabłoń skręcamy w kierunku Wąglika. Niedaleko zjazdu znajduje się niewielki cmentarz. Pierwszym pochowanym w tym miejscu był prawdopodobnie zmarły w 1908 r. inspektor leśny. W 1915 r. spoczęło tu kilku nieznanych żołnierzy rosyjskich. W Snopkach dojeżdżamy do drogi krajowej nr 58. Wieś powstała w 1515 r. i należała do Janika Snopka. Po drugiej stronie szosy zachował się cmentarz ewangelicki z pomnikiem ofiar hitlerowskiego obozu.
Ciekawostka – Obóz w Snopkach
W czasie II wojny światowej w Snopkach funkcjonował wychowawczy obóz pracy dla robotników przymusowych z Polski, Rosji, Ukrainy i krajów bałtyckich. Pracowało w nim jednorazowo do 500 osób. Zlikwidowany został jesienią 1944 r. Obecnie tereny obozu porasta młody las. W miejscu bramy obozowej z niewielkich kamieni ułożono zarys grobu zwieńczony drewnianym krzyżem.
Skręcamy w prawo i jedziemy dalej ścieżką rowerową wzdłuż głównej drogi.
Przy drodze, po prawej stronie mijamy pierwszy schron Piskiej Pozycji Ryglowej, a dalej, przy ulicy Nidzkiej, elementy zapory przeciwpancernej. Około 100 m od drogi krajowej przebiega trasa historyczna Punktu Oporu Pisz, a w schronie Riegelbau mieści się niewielkie muzeum prowadzone przez Stowarzyszenie Miłośników Fortyfikacji z Pisza (fb Mazurskie Fortyfikacje). Mazurska Pętla Rowerowa nie została wytyczona przez centrum Pisza, warto jednak zjechać ze szlaku, by zwiedzić miasto.
Część wschodnia: Pisz (182,3 km) · Jeglin (188,9 km) · Zdory (195,0 km) · Nowe Guty (206,9 km) · Okartowo (211,3 km) · Cierzpięty (218,9 km) · Marcinowa Wola (224,9 km) · Rydzewo (237,2 km) · Kanał Kula (239,7 km) · Bogaczewo (242,3 km) · Wilkasy (248,7 km) · Giżycko (253,3 km) · Pieczarki (262,2 km) · Pozezdrze (268,4 km) · Ogonki (271,4 km) · Węgorzewo (285,2 km)
Trasa prowadzi dalej ścieżką rowerową wzdłuż ulicy Warmińskiej do drogi krajowej nr 63, potem wzdłuż niej, a w Maldaninie odbija w prawo w kierunku Imionka. Przed miejscowością, w lesie po lewej stronie, znajduje się cmentarz ewangelicki ze zdewastowaną kaplicą, a nieco dalej zespół dworsko-parkowy z przełomu XIX i XX w., który jest własnością prywatną.
Dojeżdżamy do Kanału Jeglińskiego. Po przejechaniu przez most na kanale skręcamy w lewo i jedziemy wzdłuż niego 2,5 km piękną ścieżką rowerową. Od Jeglina dawnym nasypem kolejowym przez las kierujemy się do Szczech Wielkich. Linia kolejowa z Pisza do Orzysza została zbudowana w 1905 r. Oficjalnie przestała funkcjonować w maju 1945 r. i bardzo szybko ją rozebrano.
Do Nowych Gut jedziemy dawnym traktem prowadzącym z Pisza do Orzysza. Jeszcze w XIX w. nie było bezpośredniego połączenia pomiędzy tymi miastami. Najpierw drogą asfaltową dojeżdżamy do Zdor. W odległości 100 m od drogi jest tu niewielka plaża nad jeziorem Seksty (akwen jest de facto południową zatoką Śniardw), do którego wpływa się tzw. Bramką Seksteńską. Jego brzegi są zalesione. Na zakręcie, po lewej stronie, stoi budynek dawnej karczmy (obecnie mieści się w nim świetlica wiejska). Umieszczono na nim tablicę upamiętniającą 500-lecie powstania wsi w 1508 r.
W tym miejscu warto zboczyć z trasy do jednego z najbardziej znanych punktów widokowych Mazur, Szerokiego Ostrowa, by zobaczyć otwarte wody największego jeziora w Polsce. Dojazd jest oznaczony drogowskazami. Należy zjechać z drogi asfaltowej w lewo, a następnie za sklepem spożywczym skręcić w drogę szutrową w prawo. Odległość od Zdor do jeziora to ok. 3 km.
Dalej trasa prowadzi w prawo ścieżką rowerową, którą dojedziemy aż do Nowych Gut. Najpierw za Zdorami mijamy jaz na kanale Śniardwy – Roś. Konstrukcja hydrotechniczna utrzymuje różnicę poziomów ok. 1 m pomiędzy Śniardwami a jeziorem Roś. Niedaleko od szlaku, ok. 400 m na zachód, znajduje się punkt widokowy, z którego rozciąga się piękna panorama Śniardw, zwany Wysokim Brzegiem.
Następnie dojeżdżamy do wsi Kwik. Można tu odpocząć na dużej plaży z pomostem, na której znajduje się MOR, a nad jeziorem Białoławki – zobaczyć pomnik upamiętniający 500-lecie miejscowości.
Ciekawostka – Kwik od quike
Tereny na wschód od Śniardw były zamieszkane już ok. 2 tys. lat temu. W okolicy archeolodzy odnaleźli pozostałości po ich dawnych mieszkańcach – pruskich Galindach. Pamiątką po nich jest nazwa miejscowości Kwik, która pochodzi od słowa „quike”, oznaczającego wodę.
Ścieżką rowerową docieramy do Nowych Gut. Odcinek 1,5 km przed miejscowością przebiega dosyć blisko Śniardw, pomiędzy drzewami możemy zobaczyć jezioro. W Nowych Gutach wjeżdżamy na szosę asfaltową i kierujemy się nią do drogi krajowej nr 16. Po jej drugiej stronie przebiega ścieżka rowerowa wiodąca do Okartowa. Przejeżdżamy przez most, z którego widać po prawej stronie jezioro Tyrkło, a po lewej Śniardwy. Przesmyk między akwenami był ważnym punktem obrony. Tutaj przebiegała granica między ziemiami należącymi do plemion Galindów i Jaćwingów. Teraz na przesmyku znajduje się MOR. Przejeżdżamy przez Okartowo. W Wężewie, w miejscu, w którym kończy się ścieżka rowerowa, skręcamy w prawo i jedziemy dalej drogą szutrową przez las. Po prawej stronie, nad brzegiem jeziora Tyrkło, znajduje się niewielkie wzniesienie zwane Górą Zamkową. To pozostałość po pruskiej osadzie. Przed wjazdem na szosę asfaltową Cierzpięty – Orzysz czeka nas zjazd z górki drogą o luźnej, piaszczystej nawierzchni. Po drodze do Cierzpięt i dalej do Marcinowej Woli natykamy się na pozostałości schronów. Należą one do Giżyckiej Pozycji Polowej.
Ciekawostka – Giżycka Pozycja Polowa
Po rozpoczęciu I wojny światowej i rozbiciu rosyjskiego natarcia, już jesienią 1914 r. przystąpiono do wzmocnienia pozycji obronnych na Mazurach, co bardzo szybko okazało się przydatne. W połowie listopada do Prus Wschodnich weszły oddziały 10 armii rosyjskiej generała Siwersa, jednak zostały zatrzymane na nowo zbudowanych liniach obronnych. Rosjanie zaczęli okopywać się i walki przybrały charakter pozycyjny. W okolicach Pozezdrza oraz miejscowości Okartowo, Cierzpięty i Marcinowa Wola te lekkie fortyfikacje zostały przez Rosjan przełamane. Zimą 1915 r., po zakończeniu walk, większość istniejących punktów oporu zaczęto wzmacniać. Giżycka Pozycja Polowa istniała do 1917 r. Jeszcze w trakcie wojny zaczęto likwidować łączność kablową, by odzyskać deficytowy wtedy materiał. Jednocześnie przystąpiono do usuwania umocnień ziemnych.
Przy skrzyżowaniu w centrum Cierzpięt zachował się cmentarz z I wojny światowej. Podczas jego otwarcia 2 września 1914 r. był obecny generał Paul von Hindenburg. We wsi, przy drodze z widokiem na jezioro Buwełno, znajduje się również zespół dworsko-parkowy z drugiej połowy XIX w., obecnie zdewastowany. Po II wojnie światowej działało tu Państwowe Gospodarstwo Rolne.
Ciekawostka – Mazurska Pętla Żeglarska
O utworzeniu Mazurskiej Pętli Żeglarskiej mówi się od kilku lat. Dzięki temu powstałaby alternatywna droga wodna z Mikołajek do Giżycka. Pierwszym etapem jej budowy ma być połączenie oddalonych od siebie o ok. 2 km jezior Tyrkło i Buwełno tunelem przez rozdzielające je wzniesienie. Buwełno to rozciągający się z północy na południe akwen o charakterze rynnowym, który nie należy do Szlaku Wielkich Jezior Mazurskich.
Z Cierzpięt jedziemy do Marcinowej Woli piękną aleją o szutrowej nawierzchni. Po lewej stronie rozciąga się rezerwat przyrody Nietlickie Bagno. Marcinowa Wola ma charakter ulicówki. W centrum wsi można odpocząć na ławkach obok cmentarza z I wojny światowej. Jadąc dalej, kierujemy się drogą asfaltową na północ. Mijamy wieżę widokową oraz maszt radiowo-telewizyjny o wysokości 327 m, wybudowany w 1998 r. W pobliżu masztu zjeżdżamy z drogi asfaltowej w lewo w stronę Kleszczewa, w malowniczą drogę biegnącą wzdłuż jeziora Wojnowo. Jest tu duża plaża gminna z pomostami oraz MOR-em. Docieramy do rozwidlenia dróg i skręcamy w lewo do Rydzewa. Przed tą miejscowością, z prawej strony drogi, znajduje się bardzo malownicza, trawiasta plaża. Aby do niej dotrzeć, należy kierować się drogowskazem do pola biwakowego. Po przejechaniu przez miejscowość, na jej skraju, skręcamy w szutrową ulicę Spacerową, biegnącą blisko brzegu Jeziora Bocznego. Dojeżdżamy do szosy asfaltowej i skręcamy w prawo w kierunku Kanału Kula.
Przed Bogaczewem docieramy do drogi wojewódzkiej nr 643 i kierujemy się nią na północ do Wilkas, jednym z najbardziej malowniczych odcinków szlaku wzdłuż jeziora Niegocin. Jest to dystans ok. 7 km. Przejeżdżamy przez miejscowości o charakterze wypoczynkowo-turystycznym: Bogaczewo i Strzelce. Do Wilkas dojeżdżamy drogą rowerową. Można tu odpocząć na plaży AZS-u z pomostami oraz MOR-em, w pobliżu znajdują się też punkty gastronomiczne. Opuszczając miejscowość, mijamy zakład Es-System Wilkasy. Spółka specjalizuje się w produkcji sprzętu oświetleniowego.
Następnie ścieżką rowerową wzdłuż drogi krajowej nr 59 kierujemy się do Giżycka. Przejeżdżamy nad Kanałem Niegocińskim i skręcamy z głównej szosy w prawo. Nadal jedziemy ścieżką rowerową. Po lewej stronie znajduje się jeden z najpiękniejszych punktów widokowych w okolicach Giżycka – Wzgórze św. Brunona. To także jedno z ulubionych miejsc spacerowych mieszkańców miasta i turystów. Można tutaj skorzystać z ogólnodostępnego grilla oraz zadaszonych wiat. Niedaleko stoi wieża widokowa. Warto w tym miejscu zjechać ze szlaku i zwiedzić Twierdzę Boyen, w pobliżu której znajduje się MOR.
Ciekawostka – Święty Brunon z Kwerfurtu
Biskup misyjny i benedyktyn w Polsce przebywał prawdopodobnie od 1005 r. Jako misjonarz odwiedził także m.in. Węgry oraz Ruś. Zasłużył się rozpowszechnianiem nazwy państwa piastowskiego „Polonia”. W 1008 r. ochrzcił galindzkiego wodza Jesegupa, którego gród stał w pobliżu jezior Niegocin i Kisajno. Przyjmuje się, że w 1009 r. poniósł śmierć męczeńską z rąk pogańskich Prusów. Władca Polski Bolesław Chrobry wykupił ciała męczennika oraz jego towarzyszy. Na Wzgórzu św. Brunona w Giżycku stoi upamiętniający misjonarza krzyż, którego uroczyste odsłonięcie odbyło się w 1910 r. Krzyż został wówczas zaopatrzony w tablicę z napisem: „Dzielnemu niemieckiemu misjonarzowi, który jako pionier na Mazurach zginął wraz z 18 towarzyszami 9 marca 1009 roku za Chrystusa i jego królestwo, śmiercią męczeńską, szlachetnemu Brunonowi z Kwerfurtu ku uczczenia pamięci”. Oryginalna tablica znajduje się obecnie w tutejszym kościele ewangelickim, a Kwerfurt jest miastem partnerskim Giżycka.
Mijamy kamienne stacje drogi krzyżowej i za koszarami skręcamy w lewo do parku Rogera Goemaere’a. Następnie kierujemy się w prawo, mijamy zamek krzyżacki (obecnie hotel) i mostem obrotowym przejeżdżamy na drugą stronę Kanału Łuczańskiego. Szlak prowadzi dalej ulicami 1 Maja, Kościuszki i Nowowiejską, przecina drogę krajową nr 59, za skrzyżowaniem biegnie ulicą Świderską. Skręcamy z niej w lewo w Antonowską, a następnie w prawo w Zachodnią i jedziemy na północ drogą szutrową w kierunku Świdr, gdzie zlokalizowano MOR, i dalej do Pieczarek.
Ciekawostka – Roger Goemaere
Francuski polityk, który w czasie II wojny światowej działał w ruchu oporu. W latach 90. ubiegłego stulecia był przewodniczącym rady generalnej francuskiego departamentu Loir-et-Cher i wielkim rzecznikiem partnerstwa tego departamentu z miastami mazurskimi. W tamtym okresie często bywał w Giżycku.
Pieczarki leżą nad jeziorem Dgał Wielki. Szlak prowadzi dalej na północ drogą asfaltową w stronę Pozezdrza, ale można zboczyć z niego i spróbować objechać jezioro Dgał Wielki, zbliżając się do jeziora Dargin. W Pozezdrzu, ok. 2 km od centrum wsi, nad jeziorem o takiej samej nazwie, znajdują się plaża z pomostem oraz MOR. We wsi kierujemy się na północ ulicą Węgorzewską. Kolejny odcinek trasy prowadzi nasypem dawnej linii kolejowej z Giżycka do Węgorzewa. Otwarto ją w 1905 r., a w 1945 r. tory zostały rozebrane. Niedaleko za Pozezdrzem mijamy pozostałości kwatery Heinricha Himmlera „Hochwald”. Kompleks zbudowany w latach 1940–1941 składał się z pięciu schronów, garażu, dwóch wartowni i specjalnego schronu Himmlera, dowódcy SS i policji III Rzeszy. W styczniu 1945 r. obiekty zostały wysadzone przez wycofujących się Niemców. Jedziemy dalej leśną drogą szutrową po dawnym torowisku, przejeżdżając pod dwoma wiaduktami. Docieramy do położonej na przesmyku między jeziorami Święcajty i Stręgiel wsi Ogonki. Przed miejscowością znajduje się MOR. W Ogonkach wjeżdżamy na ścieżkę rowerową wiodącą wzdłuż drogi krajowej nr 63.
Ciekawostka – Bojerowe Mistrzostwa Europy w Ogonkach
Zawody odbyły się w 1936 r. na jeziorze Święcajty. Zwycięzcą został Estończyk Erich von Holst, który osiągnął prędkość 149 km/godz. Niedługo potem właściciel tartaku w Ogonkach Georg Tepper skonstruował bojer, który rozpędził do 170 km/godz. Jednostka została nazwana Ognisty Ptak.
Tuż przy trasie Giżycko – Węgorzewo zachowały się ruiny schronu bojowego typu B1-1 z II wojny światowej i radziecki cmentarz wojskowy z I wojny światowej na Wzgórzu Konopki. W tym miejscu przejeżdżamy na drugą stronę ulicy i zmierzamy na zachód, zgodnie ze wskazaniami drogowskazów kierujących do wieży widokowej i niemieckiego cmentarza wojennego Jägerhöhe.
Ciekawostka – O Konopce, który z diabłem wojował
Według legendy z XVI w. w Ogonkach mieszkał chłop Konopka, który „wojował z diabłem” w zamku w Węgorzewie. Został nawet poproszony przez samego elektora o pomoc w wypędzeniu sił piekielnych z książęcego zamku w Berlinie. W nagrodę za dobrze przeprowadzone egzorcyzmy Konopka otrzymał na własność urodzajną ziemię niedaleko wsi Ogonki. Został także wraz z potomkami zwolniony z wszelkich podatków „po wieczne czasy”. Właśnie od jego imienia wzniesienie pomiędzy Węgorzewem a Ogonkami nazwano Wzgórzem Konopki (146 m n.p.m.).
Następnie szutrową ulicą Wodociągową jedziemy do plaży w Kalu. Przy szlaku przy ulicy Jasnej stoi Kolumna Kalska. Kierując się dalej na zachód, docieramy do plaży „Mamry” nad jeziorem o tej samej nazwie, jednej z najładniejszych na Mazurach. Stoi przy niej wieża widokowa, a w okresie letnim działa punkt gastronomiczny.
Na koniec ścieżką rowerową wzdłuż alei Braci Ejsmontów i rzeki Węgorapy docieramy do centrum Węgorzewa, gdzie zamykamy Mazurską Pętlę Rowerową.
Ciekawostka – Wypiętrzanie Mazur
Naukowcy obserwują stale postępujący proces wypiętrzania się Mazur, w zależności od publikacji wskazują na wartość od 1 mm do 4 mm w ciągu roku. Oznacza to zmianę o co najmniej metr w ciągu stulecia. Przyczyną wypiętrzania jest przemieszczanie się w górę płyty europejskiej skorupy ziemskiej, co jest skutkiem stopnienia ogromnej masy lądolodu w północnej Europie wraz z zakończeniem ostatniej epoki lodowcowej. To z kolei powoduje obniżanie się południowej części płyty europejskiej, a tym samym jej tarcie o płytę afrykańską. Dlatego w rejonach styku płyt wybuchają wulkany i występują częste trzęsienia ziemi. Konsekwencją dla rzeki Węgorapy, która płynie na północ, jest ciągłe zmniejszanie się jej koryta. Za jakiś czas rzeka zaniknie całkowicie.
Węgorzewo
Węgorzewo otrzymało prawa miejskie w 1571 r. Jego unikatowy herb przedstawia murowany obiekt, przypominający Kolumnę Kalską. Być może w momencie nadawania praw miejskich kolumna była tak słynna, że to właśnie z nią powszechnie kojarzyło się miasto.
Ciekawostka – Kolumna Kalska
Czworokątny słup o wysokości 3,60 m, wzniesiony z cegły w XVI w. Umieszczono na nim cztery tablice – na każdej jest ten sam wiersz, tylko zapisany w innym języku: po polsku, niemiecku, litewsku i po łacinie. Opowiada on o tragicznej historii dwóch par kochanków z pobliskiego Kalu, którzy wbrew woli rodziców oddali się zakazanej miłości.
Najstarszym zabytkiem Węgorzewa jest zamek krzyżacki z końca XIV w., który w 1656 r. został zniszczony przez Tatarów. Odbudowano go później jako barokową rezydencję. Kolejny pożar, wywołany przez Armię Czerwoną, strawił obiekt w 1945 r. Ocalały z niego tylko mury. Zamek odbudowano ponownie w latach 80. XX w. Obecnie należy do prywatnego właściciela.
Interesującą instytucją kultury jest węgorzewskie Muzeum Kultury Ludowej. Na ekspozycji zgromadzono tu m.in. przedmioty codziennego użytku, sprzęt gospodarski oraz dzieła sztuki ludowej. Do muzeum przylega położony nad Węgorapą Park Etnograficzny, w którym można nie tylko zobaczyć tradycyjną mazurską zabudowę, ale też spotkać kozy regionalnej rasy.
Ciekawostka – Węgorze, Węgorzewo i Węgorapa
Nazwa Węgorzewo nawiązuje oczywiście do węgorzy, z których od średniowiecza słynęła płynąca przez miasto Węgorapa. W XV w. Krzyżacy zbudowali na rzece węgornię. Była to duża, skrzyniowa konstrukcja z drewna, umieszczona w wodzie. Węgorze wpływały do pułapki otworem od spodu, ale nie mogły się już z niej wydostać. Węgornia funkcjonowała jeszcze po II wojnie światowej.
Na Wzgórzu Konopki, zwanym także Diablą Górą, wznosi się pomnik żołnierzy Armii Czerwonej, odsłonięty w 1968 r. Liczący prawie 7 m wysokości monument stoi na cmentarzu, na którym spoczywają polegli w 1945 r. żołnierze radzieccy.
Latem w budynku dworca kolejowego działa Muzeum Tradycji Kolejowej. Zgromadzone w nim eksponaty są związane z kolejnictwem na terenie Prus Wschodnich. Można tu zobaczyć dawne rozkłady jazdy i mapy oraz urządzenia i narzędzia wykorzystywane niegdyś przez kolejarzy.
Do 1945 r. Węgorzewo słynęło z organizacji zawodów bojerowych. W 1936 r. na jeziorze Święcajty odbyły się nawet mistrzostwa Starego Kontynentu. Także dziś okolice miasta są chętnie odwiedzane przez amatorów żeglarstwa lodowego.
Ciekawostka – Piotr i Mieczysław Ejsmontowie
Bracia, którzy po II wojnie światowej trafili z Białorusi do Węgorzewa. Już w czasach szkoły podstawowej ich pasją stało się żeglarstwo. Marzyli o rejsach dalekomorskich. W 1959 r. wypożyczyli jacht „Powiew”, którym wypłynęli rzekomo do Świnoujścia, jednak udało im się dotrzeć na otwarty Bałtyk. Następnego dnia zawinęli na Bornholm, gdzie wzbudzili sensację. Podobno nie poprosili o azyl, lecz o prowiant na dalszą żeglugę. Ejsmontowie zostali odwiezieni do polskiej ambasady i aresztowani. Polski sąd umorzył jednak postępowanie. Następnie, służąc w marynarce wojennej, próbowali ucieczki na Zachód. W 1965 r. ich jachty w tym samym czasie znalazły się w Kopenhadze. Bracia wyszli na ląd i poprosili duńskie władze o azyl polityczny. Tym razem się udało. W 1967 r. zakupili jacht „John”, którym próbowali przepłynąć z Danii przez Atlantyk. Niestety plan się nie powiódł. Druga próba, nowym jachtem „John II”, w 1968 r. zakończyła się sukcesem. Bracia dotarli do Florydy. Ich kolejnym marzeniem był rejs dookoła świata. Rozpoczęli go w 1969 r. Po wielu perypetiach, przymusowych naprawach jachtu i zmianach trasy ostatnią wiadomość wysłali z południowej Argentyny. W 1970 r. oficjalnie ogłoszono, że ich jacht zatonął wraz z załogą.
Ruska Wieś
Niewielka osada powstała w 1402 r. Przez wieki zmieniali się jej właściciele. W 1760 r. wzniesiono w niej dwór szlachecki, który w XIX w. został przebudowany, zachował jednak do dzisiaj dawne elementy architektoniczne. Dwór jest otoczony parkiem, w którym rosną stare lipy i graby. Obecnie obiekt stanowi własność prywatną.
Kanał Mazurski
Pierwsze udokumentowane wzmianki dotyczące planów budowy Kanału Mazurskiego pochodzą z XVII w. Kanał miał połączyć Wielkie Jeziora Mazurskie z Morzem Bałtyckim przez rzeki Łynę i Pregołę, nad którą leży Królewiec, oraz przez Zalew Wiślany.
Inwestycję zaczęto realizować w 1911 r., ale prace przerwała I wojna światowa. Po zakończeniu konfliktu zbrojnego budowa była kontynuowana, jednak ze względu na kryzys gospodarczy w 1924 r. ponownie ją przerwano. Została wznowiona w ramach robót publicznych, kiedy do władzy doszli naziści. Rozpoczęcie II wojny światowej wpłynęło na ograniczenie prac, a w 1942 r. oficjalnie przerwano budowę, która w tym czasie była już bardzo zaawansowana.
Podział Prus Wschodnich w lipcu 1945 r. sprawił, że Kanał Mazurski znalazł się w dwóch państwach. Nieukończony szlak wodny miał ok. 50 km długości (z czego po stronie polskiej znalazło się ponad 20 km, a po stronie radzieckiej, obecnie rosyjskiej – prawie 30 km). Różnica poziomów wody wynosiła 111 m. Niwelować ją miało 10 śluz. Na terenie Polski pozostało pięć niedokończonych śluz.
Kwatera Główna Niemieckich Wojsk Lądowych w Mamerkach
Kompleks powstał w latach 1940–1944 nad Kanałem Mazurskim i jeziorem Mamry. Kryptonim „Mamerki” stanowi polskie tłumaczenie niemieckiego określenia Mauerwald, oznaczającego las nad Mamrami. To jeden z najlepiej zachowanych w Polsce zespołów niemieckich schronów z okresu II wojny światowej. Kwaterę zbudowano dla 40 najwyższych generałów i feldmarszałków oraz 1500 oficerów. Składała się z 250 obiektów, w tym 30 schronów żelbetowych. W odróżnieniu od Wilczego Szańca koło Kętrzyna kompleks w Mamerkach nie został zniszczony. Niemcy nie zdążyli wysadzić schronów, wojska Wehrmachtu opuściły je bez walki na początku 1945 r. Dziś do obiektów można wejść i uzmysłowić sobie ogrom założenia. Obecnie urządzono tu ekspozycje muzealne dotyczące II wojny światowej i ustawiono najwyższą wieżę widokową na Mazurach (o wysokości 38 m).
Sztynort
Od 1420 r. Sztynort należał do Lehndorffów, jednego z najpotężniejszych pruskich rodów szlacheckich, a w latach 1572–1945 był ich główną siedzibą. Barokowy pałac został zbudowany w latach 1689–1691, za nim powstał rozległy park, który należał do najpiękniejszych w Prusach. Zdobiły go dywany kwiatowe oraz różnorodne gatunki krzewów i drzew. Wytyczono w nim również regularne aleje dębowe. Na terenie parku zachowały się klasycystyczna herbaciarnia z przełomu XVIII i XIX w. oraz neogotycka kaplica. Do dziś przetrwały też wiekowe dęby.
W czasie II wojny światowej pałac nie uległ zniszczeniu. Po wojnie mieściła się w nim kwatera wojsk radzieckich. Później był zarządzany przez Państwowe Gospodarstwo Rolne, działały w nim stołówka i przedszkole. Wykorzystywano także zabudowania gospodarcze. Po likwidacji PGR-u zespół pałacowy podupadł. Obecnie obiekt należy do Polsko-Niemieckiej Fundacji Ochrony Zabytków Kultury, która przeprowadza prace remontowe.
W sezonie letnim w pokoju po prawej stronie budynku prezentowana jest ekspozycja dotycząca historii tego miejsca oraz planów jego odbudowy. Istnieje również możliwość zwiedzenia wnętrza pałacu z przewodnikiem.
Już poza granicami miejscowości znajduje się mauzoleum rodu Lehndorffów, położone przy Kanale Sztynorckim, na półwyspie oblanym wodami jezior Sztynorckiego, Dargin i Łabap. Ośmioboczny obiekt w stylu neogotyckim wybudowano w 1857 r.
Ciekawostka – Sławni i niesławni goście pałacu w Sztynorcie
W rezydencji bywał często biskup Ignacy Krasicki, który przyjaźnił się z ówczesnym panem Sztynortu Ernstem Ahasverem. Podobno biskup był autorem słów: „Kto ma Sztynort, ten posiada Mazury”. Od lipca 1941 do 20 listopada 1944 r. w Sztynorcie mieszkał Joachim von Ribbentrop – minister spraw zagranicznych III Rzeszy. Przyczyną była bliskość Wilczego Szańca, w którym minister musiał często bywać, ale nie odpowiadały mu tamtejsze, wojskowe warunki życia. W tym czasie Heinrich von Lehndorff, właściciel pałacu, uczestniczył w antyhitlerowskim spisku „Walkiria”, który jednak zakończył się fiaskiem. Udział Lehndorffa został wykryty – buntownika stracono, a jego rodzina trafiła do obozu koncentracyjnego.
Rezerwat przyrody Sztynort
Rezerwat obejmuje część półwyspu porośniętego lasem olszowo-jesionowym oraz zatoki jeziora Kirsajty, stanowiące miejsce gniazdowania ptaków wodno-błotnych oraz ich koncentracji w czasie jesiennych i wiosennych migracji. Granica rezerwatu przebiega zabytkową aleją dębową prowadzącą w kierunku Sztynortu. Najstarszy dąb, który został zasadzony w 1683 r., nie rośnie przy samej drodze, ale kilkadziesiąt metrów od niej.
Rezerwat przyrody Jezioro Dobskie
Rezerwat obejmuje akwen i położone na nim wyspy: Wysoki Ostrów (Wyspę Kormoranów), Wyspę Heleny, Gilmę, Lipkę, Ilmy Wielkie oraz kilka małych, nienazwanych wysepek. Wyspa Kormoranów stanowi kolonię lęgową kormoranów i czapli siwych, natomiast Gilma była niegdyś poświęcona bóstwom – odprawiano na niej pogańskie rytuały. Na wyspie do końca trwał w swojej warowni i bronił się przed Krzyżakami ostatni wódz Galindów. Zachowały się tu pozostałości grodziska pruskiego z XIII w., ruiny zamku oraz szczątki murowanych kamiennych schodów.
Ze względu na to, że wyspy stanowią miejsca lęgowe ptactwa wodnego, na zbiorniku obowiązuje strefa ciszy. Ptakom nie należy zakłócać spokoju, dlatego nie można podpływać do brzegów wysp.
Radzieje
Wieś istniała prawdopodobnie już ok. 1400 r. Jej najbardziej znanym zabytkiem jest nietypowy kościół Chrystusa Króla z 1827 r., wzniesiony na planie ośmioboku, z ostrosłupowym dachem zwieńczonym latarnią. Projektantem budowli miał być następca tronu pruskiego Fryderyk Wilhelm IV. W środku znajdują się dwa obrazy niderlandzkie z XVII w. Z tego samego stulecia pochodzą również inne elementy wyposażenia wnętrza: amorek, figury ewangelistów oraz podwieszany barokowy anioł chrzcielny. Podczas chrztu anioł był opuszczany, a pomiędzy jego wyciągnięte ręce wkładano misę chrzcielną. Obecnie zachowało się już niewiele zabytków tego rodzaju. Obok kościoła stoi drewniana dzwonnica z herbem patronów, czyli rodu Lehndorffów. Jest ona starsza od zachowanej świątyni, pochodzi z pierwszej połowy XVIII w. Od strony drogi znajduje się kwatera wojenna z czasów I wojny światowej, w której pochowano 15 żołnierzy niemieckich i dwóch
żołnierzy rosyjskich.
Niedaleko, ok. 3 km na północ od miejscowości, w lesie zachowały się schrony kwatery szefa Kancelarii Rzeszy Hansa Lammersa – wybudowanej w latach 1940–1941 r. Kompleks nosił kryptonim „Wendula”, obejmował dwa schrony, budynki lazaretowe i baraki. Został opuszczony pod koniec 1944 r.
Wilczy Szaniec w Gierłoży
Budowę kwatery głównej Adolfa Hitlera i Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych w Gierłoży koło Kętrzyna rozpoczęto wiosną 1940 r. Od początku wojny ze Związkiem Radzieckim w czerwcu 1941 r. do jesieni 1944 r., z niewielkimi przerwami, przebywał w niej wódz III Rzeszy. Pierwotny plan zakładał szybkie zwycięstwo, dlatego początkowo nie przewidywano budowy dużej kwatery. Z czasem, w miarę wydłużania się konfliktu, prowadzono jej rozbudowę. Ostatecznie jej zasięg objął ok. 250 ha, na których znalazło się ok. 130 obiektów, w tym ok. 70 schronów. W odróżnieniu od Mamerek, kwatera została wysadzona w powietrze przez wycofujących się Niemców. Pozostałości kompleksu stanowią obecnie jedną z największych atrakcji turystycznych regionu.
Doba
Od 1529 do 1945 r. wieś należała do arystokratycznego rodu von Schenk zu Tautenberg, którego członkowie pełnili przez długie lata funkcje starostów giżyckich i węgorzewskich. Przydomek „Schenk” można powiązać z niemieckim słowem „einschenken”, które oznacza „polewać”. Ród mógł go zawdzięczać swojemu legendarnemu protoplaście Varguli, który w XV w. miał zajmować stanowisko podczaszego na dworze burgundzkim.
Dawni właściciele wybudowali w Dobie zespół pałacowo-folwarczny, jednak nie zachował się on do naszych czasów. Rezydencja była otoczona parkiem krajobrazowym w stylu angielskim, który został wpisany do rejestru zabytków. Do ciekawych obiektów należy także kuźnia z XIX w.
Na skraju wsi, w pobliżu plaży nad Jeziorem Dobskim, stoi kościół św. Jana Chrzciciela z XVI w. Świątynia ma charakter późnogotycki, jest murowana, posadowiona na fundamentach z głazów polnych. Z plaży rozciąga się widok na wyspę Gilmę.
W odległości ok. 1 km na północ od miejscowości, na trzech niewielkich wzgórzach, znajduje się głazowisko mające status pomnika przyrody.
Ryn
Dawna siedziba komturii krzyżackiej. Miasto położone na wzniesieniu pomiędzy jeziorami Ołów i Ryńskim. Największą atrakcją Rynu jest zamek zbudowany w XIV w., obecnie obiekt hotelowy. W miejscowości zachowała się także charakterystyczna mazurska zabudowa z XIX w. Przy promenadzie nad Jeziorem Ryńskim stoi dawny młyn, w którym obecnie działa karczma. Koło młyńskie było napędzane przez wodę płynącą podziemnym kanałem, łączącym jeziora Ołów i Ryńskie, zbudowanym jeszcze w czasach średniowiecza. Różnica poziomów pomiędzy tymi zbiornikami wynosi prawie 8 m na odcinku ok. 200 m. Kanał nadal funkcjonuje, a jego krótki odcinek można zobaczyć w oszklonej studni ekspozycyjnej na ryńskim targowisku.
Wyszembork
Wieś leży na Pojezierzu Mrągowskim, które stanowi część Pojezierza Mazurskiego. Duża liczba jezior oraz wzniesień polodowcowych wpływa na panujący w okolicy, specyficzny mikroklimat. Wyszembork jest jedną z najstarszych miejscowości powiatu mrągowskiego. Został założony w 1376 r., po zbudowaniu zamku w Szestnie, kiedy rozpoczęto kolonizację okolicy. Nazwa pochodzi prawdopodobnie od niemieckiego Weissenburga koło Norymbergi, skąd mieli pochodzić osadnicy. W 1897 r. w Wyszemborku oddano do użytku przystanek kolei wąskotorowej na trasie Mrągowo – Kętrzyn. Linia funkcjonowała do końca lat 60. XX w. Obecnie dawnym nasypem kolejowym prowadzi szlak rowerowy do Mrągowa. W centrum wsi znajduje się okazały budynek szkoły, wzniesiony w 1926 r.
Okolice Wyszemborka należą do najlepiej przebadanych archeologicznie terenów w Polsce. Badania, z niewielkimi przerwami, trwają tu od 1949 r. W pobliżu wsi znajduje się 13 stanowisk archeologicznych, w tym kilka cmentarzysk oraz pozostałości osady. Najstarsze z odnalezionych tu śladów osadnictwa mają 2 tys. lat.
Jezioro Ryńskie
Akwen ma 7 km długości, a jego średnia głębokość wynosi ok. 13 m. Najgłębsze miejsce (20,2 m) znajduje się w pobliżu Rynu. Na jeziorze są trzy wyspy. Największa, tzw. Duża Wyspa, położona naprzeciwko plaży, zwana jest też Ptasią Wyspą lub Gołą Zośką i stanowi rezerwat przyrody. Nie ma na niej drzew, naliczono tu natomiast 12 gatunków ptaków, w tym także rzadko odbywającą w Polsce lęgi kaczkę hełmiatkę. Jednak najwięcej, bo nawet 9 tys. par, jest mew śmieszek, które tworzą bardzo hałaśliwą kolonię. Tysiące ptaków zakładają tu gniazda i bezpiecznie wychowują młode.
Puszcza Piska
Największy kompleks leśny na Mazurach i jeden z większych w Polsce, liczący ok. 100 tys. ha. Ponad połowę jego obszaru objęły granice Mazurskiego Parku Krajobrazowego.
Puszcza jest położona częściowo na Równinie Mazurskiej. Stanowi pozostałość dawnych lasów, porastających tereny niegdysiejszych Prus. Do dzisiaj jest to teren słabo zamieszkany. Większość miejscowości powstała po sprowadzeniu w XIX w. filiponów, odłamu religijnego rosyjskich staroobrzędowców. Po ustąpieniu epoki lodowcowej ok. 12 tys. lat temu wyrosła tu tajga, która z czasem, w miarę postępującego ocieplenia, przeistoczyła się w środkowoeuropejski las. Obecnie jest on zamieszkiwany przez wszystkie gatunki zwierząt charakterystyczne dla tej szerokości geograficznej, z wyjątkiem niedźwiedzi brunatnych. Spotkać tu można: łosie, jelenie, wilki, rysie i dziki, a spośród ptaków m.in. bociany czarne, które budują gniazda na drzewach.
Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego – Leśniczówka Pranie
Muzeum powstało w 1980 r. Obecnie jest to bardzo prężna instytucja kultury, działająca przez cały rok. Wcześniej utworzono tu Izbę Pamięci poświęconą poecie, który na początku lat 50. XX w. spędził w Praniu łącznie ponad rok. Budynek leśniczówki powstał ok. 1880 r. i jest bardzo ładnie położony na wysokim brzegu Jeziora Nidzkiego, otoczonego Puszczą Piską. Na parkingu przy leśniczówce rozpoczyna się ścieżka przyrodniczo- -dydaktyczna „Śladami Gałczyńskiego”. Szlak ma ok. 1,4 km długości i tworzy pętlę, prowadząc wzdłuż stromego brzegu Jeziora Nidzkiego do liczącego 800 lat pomnika przyrody Dąb Perkun. Krótki odcinek przebiega malowniczą kładką. Przy ścieżce ustawiono tablice informacyjne prezentujące faunę jeziorną oraz zasady prowadzenia gospodarki leśnej. Tą trasą niewątpliwie spacerował Konstanty Ildefons Gałczyński.
Pisz
Nazwa miasta pochodzi od płynącej przez nie rzeki Pisy, prawego dopływu Narwi, która z kolei wpada do Wisły. Dzięki temu stanowi połączenie Wielkich Jezior Mazurskich z wodami dorzecza tej ostatniej. Co ciekawe, jest to jedyna rzeka w tej części Europy, która płynie od początku do końca w kierunku południowym.
Historia Pisza sięga połowy XIV w. Krzyżacy wznieśli wówczas zamek obronny na prawym brzegu Pisy. Zachowały się po nim jedynie fragmenty murów, które można obejrzeć w parku przy ulicy Gizewiusza. Zamek został niemal całkowicie zniszczony w czasie II wojny światowej, jego pozostałości rozebrano w latach 60. XX w.
W centrum miasta wznosi się neogotycki ratusz – jeden z najładniejszych na Mazurach. W obiekcie z 1900 r. ma swoją siedzibę Muzeum Ziemi Piskiej. Na zapleczu ratusza stoi neogotycka baszta, która dawniej służyła jako słodownia browaru z XIX w.
Na placu Daszyńskiego ustawiono kamienną babę pruską sprowadzoną do Pisza z Wejsun, gdzie została odnaleziona w 1872 r. Na obelisku zarysowana jest ludzka twarz. Nie znamy dziś przeznaczenia kamiennych bab. Wiadomo, że zapewne zostały wykonane przez Prusów, dawnych mieszkańców tych ziem, i że przedstawiały postacie mężczyzn, być może bóstw albo zasłużonych wojowników.
Wśród zabytków sakralnych Pisza należy wymienić najstarszy w mieście kościół św. Jana Chrzciciela, który do 1945 r. był świątynią ewangelicką. Odbudowana po pożarze wieża pochodzi z 1694 r., a ryglowe ściany wzniesiono w 1737 r. We wnętrzu zachował się ołtarz główny z okresu późnego renesansu, odnowiony w 1696 r., oraz barokowa ambona z 1701 r. Z XVII w. pochodzą: drewniany polichromowany krucyfiks, rzeźba przedstawiająca pelikana oraz chrzcielnica.
W mieście funkcjonował niewielki cmentarz żydowski przy ulicy Parkowej, założony w 1850 r. Zniszczenia z czasów III Rzeszy przetrwał tylko jeden nagrobek. Fragmenty jednej macewy trafiły do Muzeum Ziemi Piskiej.
Do piskich zabytków należą również: wieża ciśnień z 1907 r., trzy barokowe domy przy ulicach Rybackiej (XVIII w.) oraz Lipowej (XIX w.), domy przy ulicy Rybackiej pochodzące z pierwszej połowy XIX w., a także dwa budynki przy placu Daszyńskiego, jedyne pamiątki niegdyś bogatej, secesyjnej zabudowy miasta.
W czasie II wojny światowej miasto zostało zniszczone w ok. 80%, jednak w bardzo dobrym stanie zachowały się obiekty Piskiej Pozycji Ryglowej, do których obecnie prowadzi trasa historyczna. Schrony zaczęły powstawać w 1939 r. między jeziorami Roś i Brzozolasek. Rozbudowę kompleksu zakończono w 1944 r. Dwa schrony zostały odnowione, w jednym z nich urządzono ekspozycję militarno-historyczną.
Ciekawostka – Największe jezioro i największa gmina w Polsce
Gmina Pisz jest największą obszarowo gminą w Polsce – ma powierzchnię 634 km². Jej granice obejmują ok. dwóch trzecich jeziora Śniardwy.
Jezioro Śniardwy
Śniardwy to największe jezioro w Polsce. Jego powierzchnia sięga 113 km². Ma pochodzenie polodowcowe, zalicza się do jezior morenowych. Akweny tego typu powstawały podczas topnienia lodowca, gdy ogromne, oderwane od niego bryły lodu wytapiały się na piaszczystym podłożu, pogłębiając obniżenia terenu. Dlatego jeziora morenowe są płytkie. Największe jezioro w Polsce ma średnią głębokość 7 m, a maksymalną sięgającą 22 m.
Największą wyspą na Śniardwach jest Szeroki Ostrów, połączony groblą ze stałym lądem. Dawniej była tu niewielka osada. Z wysokiego klifu rozciąga się wspaniały widok na jezioro.
Kanał Jegliński
Wybudowany w latach 1845–1849, skrócił pierwotną, naturalną drogę ze Śniardw do jeziora Roś i Pisza aż o 22 km. Kanał ma 5250 m i jest najdłuższy na całym szlaku Wielkich Jezior Mazurskich. Jego nazwa pochodzi od wsi Jeglin, przez którą przebiega. Na początkowym odcinku kanału funkcjonuje śluza Karwik.
Nowe Guty
Wieś bardzo malowniczo położona na wschodnim, wysokim brzegu jeziora Śniardwy. To typowa ulicówka, mająca ok. 2 km długości. Prawdopodobnie do wcześniejszej pruskiej osady położonej w tym miejscu nawiązywała pierwotna nazwa wsi Gussepilcke, co tłumaczy się z pruskiego jako „Gród Gussa”. Założona przez Krzyżaków w 1450 r. osada przejęła tę nazwę.
Była to jedna z największych miejscowości w okolicy, znaczniejsza niż Orzysz. Obecnie ma charakter wypoczynkowo-turystyczny. Znajduje się tu jedna z najsłynniejszych plaż na Mazurach. W tej części Śniardw brzeg jest piaszczysty, a woda płytka, sprzyjająca kąpieli. Nad brzegiem jeziora stoi wieża widokowa oraz jeden z nielicznych zabytków wsi – wiatrak typu holenderskiego.
Ciekawostka – Zbigniew Chojnowski
Poeta wychowany w Nowych Gutach. W swojej twórczości opisuje m.in. tutejsze krajobrazy oraz losy powojennych mieszkańców wsi. Jest profesorem nauk humanistycznych i nauczycielem akademickim Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Otrzymał wiele nagród i odznaczeń, wśród nich Srebrny Krzyż Zasługi.
Okartowo
To niewielka miejscowość z ciekawą historią. Około 1340 r. Krzyżacy wznieśli tu, w miejscu dawnego grodu pruskiego, własny gród ziemno-drewniany, a potem murowany zamek. Został on jednak całkowicie zniszczony w 1379 r., podczas najazdu Litwinów. Prawdopodobnie ze względu na bliskość zamków w Rynie, Giżycku i Piszu nigdy go nie odbudowano.
Wieś powstała w drugiej połowie XV w. W latach 1709–1711, w wyniku epidemii dżumy, całkowicie wymarła. Wiadomo, że jeszcze w 1800 r. na przesmyku łączącym jeziora Śniardwy i Tyrkło, nad którymi leży wieś, nie było mostu, a przeprawy odbywały się za pomocą łodzi. Do najważniejszych zabytków należy unikatowy na terenie Mazur kościół. Świątynia Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny została wzniesiona w 1799 r., najprawdopodobniej w miejscu zamku krzyżackiego. Zniszczona podczas I wojny światowej, została później odbudowana. Wnętrze kościoła słynie z polichromii o motywach symbolicznych oraz geometryczno-roślinnych, nawiązujących do mazurskiej przyrody. W płycinach nad barokowym ołtarzem głównym widnieją malowane znaki zodiaku oraz symbole nawiązujące do władzy Boga nad całym wszechświatem. Pomiędzy płycinami umieszczono cytaty z Biblii w języku niemieckim. Za obecną plebanią wznosi się budynek dawniej pełniący tę funkcję. Stoi w miejscu pierwotnego założenia zamkowego. Pod plebanią odkryto piwnicę wyłożoną kamiennymi płytami, zamkowe mury zapewne zachowały się pod ziemią. W pobliżu plebanii znajduje się niewielki kopiec, na którym niegdyś stało gdanisko, czyli wieża sanitarno-obronna.
Orzysz
Niewielkie miasto, liczące dziś prawie 6 tys. mieszkańców, jest przykładem typowej miejscowości garnizonowej. Przez stulecia zabezpieczało potrzeby stacjonujących tu wojsk i poligonu. Obecnie w miejscowych koszarach stacjonują także wojska amerykańskie.
Osada została założona w połowie XV w. Rozbudowała się wzdłuż szlaku handlowego. Prawa miejskie uzyskała w 1725 r. Od 1753 r. stacjonowały tu wojska, w 1890 r. w okolicach powstał poligon, a w 1895 r. Orzysz uzyskał status miasta garnizonowego.
Powstanie i rozbudowa poligonu oraz związane z tym inwestycje (budowa dużych koszar) przyczyniły się do rozkwitu handlu i usług, a tym samym do rozwoju miasta. Sprzyjało temu również uruchomienie na początku XX w. połączeń kolejowych – w 1908 r. z Piszem i Giżyckiem, a w 1911 r. z Mrągowem i Ełkiem.
W czasie I wojny światowej Orzysz był okupowany przez Rosjan. W 1945 r. miasto zostało zniszczone. Nie zachowało się w nim zbyt wiele zabytków, warto jednak odwiedzić położony w centrum kościół Matki Boskiej Szkaplerznej, wzniesiony w 1530 r., później przebudowany. Niedaleko, przy ulicy Ełckiej, uwagę zwraca eklektyczny budynek z dekoracyjną fasadą. To kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1913 r.
Nową atrakcją turystyczną jest Muzeum Wojska, Wojskowości i Ziemi Orzyskiej, w którym można zapoznać się z historią i tradycjami miasta, zwanego Wojskową Stolicą Polski.
W 1940 r. w Orzyszu zmarł mazurski poeta Michał Kajka, urodzony w oddalonej o ok. 15 km od miasta wsi Ogródek, gdzie dziś działa poświęcone mu muzeum.
Rezerwat przyrody Nietlickie Bagno
To jeden z nielicznych tak dużych obszarów bagiennych regionu, jego powierzchnia wynosi ponad 1100 ha. Stanowi pozostałość po terenach bagiennych, rozciągających się dawniej od jeziora Buwełno do jezior Jędzelka i Jagodnego. W połowie XIX w. w okolicy przeprowadzono zakrojone na szeroką skalę prace melioracyjne, które miały umożliwić powiększenie terenów rolniczych. Poziom wód okolicznych jezior obniżył się wówczas o 2 m.
Obecnie Nietlickie Bagno to ostoja ptasia o randze europejskiej. Stwierdzono tu obecność 18 gatunków lęgowych, w tym chronionych: cietrzewia, derkacza zielonki, rybitwy czarnej oraz wodniczki. Występują tu także największe w Polsce skupiska żurawi. Jesienią można zaobserwować zgrupowania tego gatunku, liczące nawet 10 tys. osobników.
Rydzewo
Miejscowość leży na Szlaku Wielkich Jezior Mazurskich, nad Jeziorem Bocznym. Znanym rydzewskim zabytkiem jest kościół św. Andrzeja Boboli, pierwotnie ewangelicki, oddany do użytku w 1591 r. Świątynia w stylu gotyckim jest bardzo malowniczo położona nad jeziorem. Do najstarszych elementów jej wyposażenia należą ołtarz główny z 1600 r. oraz ambona z 1630 r. Ozdobiono ją korynckimi kolumienkami, główkami oraz figurami świętych. Mosiężna chrzcielnica pochodzi z początku XVII w., a najstarszy dzwon – z 1604 r. Warto obejść budowlę dookoła, by obejrzeć zabytkowe drewniane drzwi do bocznej kruchty i zakrystii. Powstały one w XVII w. i zostały udekorowane ornamentami roślinnymi i łacińskimi napisami. Na przykościelnym cmentarzu stoi neoklasycystyczna kaplica. Niedaleko kościoła wznosi się ładna ryglowa gospoda z połowy XIX w., która obecnie pełni funkcję wiejskiej świetlicy.
Kanał Kula
Łączy jeziora Boczne i Jagodne. Ma 25 m szerokości i 110 m długości, co czyni go najkrótszym kanałem na Szlaku Wielkich Jezior Mazurskich. Co ciekawe, nie ma oficjalnej nazwy, nadanej zgodnie z obowiązującym prawodawstwem.
Kanał wyznacza umowny dział wodny pomiędzy dorzeczami Wisły (od południa) i Pregoły (od północy). W rzeczywistości linia podziału zależy od siły oraz kierunku wiatru, a badania naukowe wskazują, że przebiega bardziej na północ, przez jezioro Niegocin.
Na północ od kanału, w pobliżu brzegu Jeziora Bocznego znajdują się pozostałości stanowiska baterii 12 dział polowych kalibru 100 mm, będącego częścią Węzła Obrony Kula. Niestety są w bardzo złym stanie, a dotarcie do nich jest utrudnione, niewątpliwie stanowią jednak gratkę dla pasjonatów.
Ciekawostka – Mazurski równik
Kanał Kula bywa nazywany mazurskim równikiem. Stare mazurskie „wilki morskie” organizują na nim młodym adeptom żeglarstwa zwyczajowych chrzest, który nawiązuje do tzw. chrztów równikowych, tradycji nadal praktykowanej na dużych statkach oceanicznych i jednostkach szkoleniowych wobec osób, które po raz pierwszy przekraczają linię równika.
Wilkasy
Znany ośrodek sportów wodnych, z dużą liczbą miejsc noclegowych oraz wypożyczalni sprzętu wodnego i firm świadczących usługi czarteru jachtów. W miejscowości działa też Centralny Ośrodek Sportu Akademickiego.
Kanał Niegociński
Powstał w latach 1765–1772, w okresie gdy rozpoczęto budowę także innych kanałów mazurskich. Łączy jeziora Niegocin i Kisajno, ma 1200 m długości i służy mniejszym jednostkom pływającym. Stanowi dla nich alternatywne połączenie wodne wobec Kanału Łuczańskiego.
Niegdyś bywał także nazywany Kanałem Rafalskim – ze względu na to, że na dawnych niemieckich mapach opisywany był jako Rafalker Mühlgraben. Określenie sugeruje, że mogła to być naturalna rzeczka, która została uregulowana, by napędzać młyn wodny.
Giżycko
Miasto położone nad jeziorami Kisajno i Niegocin, na Szlaku Wielkich Jezior Mazurskich. Znajduje się tu główny port Żeglugi Mazurskiej, warto wybrać się stąd na rejs statkiem wycieczkowym. Z portu do centrum miasta prowadzi kładka, która od strony jeziora Niegocin zakończona jest platformą widokową.
Giżycko słynie z możliwości aktywnego wypoczynku na wodzie, jednak godne polecenia są również jego zabytki. W centrum miasta znajduje się neoklasycystyczny kościół ewangelicki z 1827 r., wzniesiony wg projektu K.F. Schinkla. Co roku odbywa się w nim Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej. Nieopodal kościoła rośnie tzw. dąb plebiscytowy, który zwieńcza nasadzenia lip w kształcie litery „V”. To specyficzny pomnik upamiętniający plebiscyt zorganizowany 11 lipca 1920 r., a jego kształt miał symbolizować zwycięstwo (od pierwszej litery słowa „victoria”).
Warto wejść do odrestaurowanej wieży ciśnień. Budowla z 1900 r. służy jako punkt widokowy z kawiarnią i niewielką galerią pamiątek związanych z historią miasta.
Unikatowym na skalę europejską zabytkiem techniki jest most obrotowy na Kanale Łuczańskim. To most zwodzony, który nie jest unoszony do góry, a odsuwany na bok. Ta stutonowa konstrukcja pochodzi z 1889 r. i nadal jest obsługiwana ręcznie.
Po drugiej stronie kanału wznosi się przebudowane i zaadaptowane na cele hotelowe skrzydło zamku krzyżackiego. Wokół niego odtworzono obiekty, które niegdyś tutaj istniały. W ramach modernizacji do zachowanej bryły dobudowano trzy skrzydła oraz basztę.
Największą atrakcją Giżycka jest Twierdza Boyen zlokalizowana na przesmyku pomiędzy jeziorami Kisajno i Niegocin. Ten artyleryjski fort zaporowy został wzniesiony w połowie XIX w. i jest przykładem nowopruskiej szkoły fortyfikacyjnej. Ma dobrze zachowane bastiony, kaponiery i kojce. Jego całkowita powierzchnia to ok. 100 ha! Obiekt leży na szlakach: Nadbałtyckich Twierdz, Mazurskich Fortyfikacji oraz Frontu Wschodniego I Wojny Światowej.
Ciekawym zabytkiem położonym na ostatnim z tych szlaków jest kościół św. Brunona przy ulicy Pionierskiej, najstarszy kościół katolicki w Giżycku. Został wybudowany w 1938 r. ku czci żołnierzy niemieckich poległych na froncie wschodnim w czasie I wojny światowej. Wojskowy charakter podkreślają niektóre elementy wystroju wnętrza świątyni oraz zegar na wieży, którego wskazówki zrobiono z bagnetów. Szczyt frontonu zdobi mozaika przedstawiająca św. Brunona otoczonego przez pruskich wojowników, wykonana w latach 70. XX w.
Pieczarki
Nie są znane początki miejscowości. Ślady pruskiej osady mającej formę osiedla rusztowego odkryto na dawnej, sztucznej wyspie, usypanej na mieliźnie jeziora Dgał Wielki. Była ona połączona z lądem drewnianym pomostem.
Na terenie obecnych Pieczarek już w XV w. istniał młyn nad strumykiem łączącym jeziora Dgał Wielki i Skarż oraz działała huta żelaza, wykorzystująca okoliczne pokłady rudy darniowej. W 1481 r. młyn i hutę nabył niejaki Jan Pieczarka, który założył w tym miejscu wieś. W XVI w. nazywano ją „Pietzarken” (Pieczarki) lub „Gehlingen” – prawdopodobnie od imienia Prusa związanego z pierwotną osadą.
W centrum Pieczarek znajduje się obelisk z kamienia polnego poświęcony mieszkańcom wsi poległym podczas I wojny światowej oraz marmurowa tablica upamiętniająca ofiary II wojny światowej.
Pozezdrze
Przy ulicy Polnej stoi kościół św. Stanisława Kostki, nietypowy dla Mazur, bo wzniesiony na planie nieregularnego ośmioboku. Budowę świątyni planowano już od lat 40. XIX w., jednak zrealizowano dopiero w 1891 r. Kiedy decydowano o jej lokalizacji, mieszkańcy sąsiedniego Harszu zażądali, aby kościół powstał jak najbliżej ich wioski. Ołtarz główny jest wykonany z marmuru i umieszczony w ścianie nastawy ołtarzowej.
Podczas I wojny światowej Pozezdrze znalazło się na linii frontu. W 1915 r. kościół został częściowo zniszczony. Powodem był atak artyleryjski strony niemieckiej, ponieważ na plebanii rozlokował się rosyjski sztab główny. Podczas walk zginęli także mieszkańcy miejscowości. Te wydarzenia upamiętnia pomnik usytuowany przy ulicy Węgorzewskiej, poświęcony poległym podczas I wojny światowej. Świątynię odbudowano w 1923 r. Przy cmentarzu znajduje się początek ścieżki dydaktycznej „Co kryją mazurskie lasy?”. Na trasie, podzielonej na dwa etapy (ok. 2 km i ok. 3 km), umieszczono 12 tablic przyrodniczych i edukacyjnych. Przedstawiono na nich zjawiska zachodzące w środowisku leśnym oraz informacje dotyczące specyfiki mazurskiego lasu.
Niemiecki cmentarz wojenny Jägerhöhe w Węgorzewie
Nekropolia z 1917 r. ma kształt podkowy otoczonej murem z głazów. Półkola utworzone z kamieni to tzw. kręgi bohaterów. W środku założenia uwagę zwraca drewniany krzyż o wysokości 15 m. Dookoła cmentarza zasadzono sosny. Ze względu na malownicze położenie na wzniesieniu, 18 m nad taflą jeziora Święcajty, to jeden z najbardziej znanych punktów widokowych na Mazurach.
Punkty Informacji Turystycznej
Informacja Turystyczna w Rucianem-Nidzie,
ul. Dworcowa 14, 12-220 Ruciane-Nida, tel. +48 87 423 19 89,
cit@ruciane-nida.pl, www.ruciane-nida.pl
Informacja Turystyczna w Rynie,
ul. Szkolna 1, 11-520 Ryn, tel. +48 87 421 80 61,
rck-it@wp.pl, www.miastoryn.pl
Informacja Turystyczna w Piszu,
pl. Daszyńskiego 16, 12-200 Pisz, tel. +48 87 423 26 75 w. 205,
https://pdk.pisz.pl
Informacja Turystyczna w Mrągowie,
ul. Ratuszowa 5, 11-700 Mrągowo, tel. +48 721 620 555, 89 544 40 90,
info@it.mragowo.pl, www.it.mragowo.pl
Informacja Turystyczna w Mikołajkach,
pl. Wolności 7, 11-730 Mikołajki, tel. +48 87 421 68 50,
it@mikolajki.pl, https://mikolajki.eu
