Ślad trasy w pliku GPX
Elbląg (0,0 km) · Kadyny (35,3 km) · Tolkmicko (41,7 km) · Frombork (60,4 km) · Nowa Pasłęka (69,5 km) · Braniewo (79,9 km) · Pieniężno (112,0 km) · Kandyty (139,9 km) · Górowo Iławeckie (152,2 km) · Lidzbark Warmiński (175,9 km) · Galiny (192,1 km) · Bartoszyce (209,0 km) · Sępopol (229,4 km) · Barciany (258,4 km) · Srokowo (267,8 km) · Węgorzewo (286,0 km) · Banie Mazurskie (307,7 km) · Gołdap (332,7 km) · Dubeninki (356,2 km) · Stańczyki (369,0 km) · Trójstyk granic Polski, Litwy i Rosji (384,0 km)
Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo to najdłuższa trasa rowerowa w Polsce. Przebiega przez pięć województw, a jego główna nitka liczy 1885 km (a razem z 13 trasami łącznikowymi oraz alternatywnymi łącznie 2071 km). Warmińsko-mazurski odcinek szlaku Green Velo ma prawie 400 km i umożliwia zwiedzanie terenów regionu, niezwykle malowniczych oraz obfitujących w atrakcje przyrodnicze i kulturowe. Przebiega przez północną część województwa, wzdłuż granicy z Rosją (obwodem kaliningradzkim). Obejmuje trzy tzw. królestwa rowerowe: „Nad Zalewem Wiślanym”, „Warmia i okolice” oraz „Północne Mazury”. Łączy przy tym kilka krain historycznych i geograficznych. Ze szlakiem zbiegają się też liczne trasy lokalne, więc zapaleni rowerzyści mogą przedłużyć pobyt w regionie, aby pojeździć także nimi.
Gęstość zaludnienia w województwie warmińsko-mazurskim wynosi niespełna 60 os./km², w części północnej i wschodniej regionu ten wskaźnik jeszcze się obniża. Małe, liczące kilka tysięcy mieszkańców miasteczka nie są tu rzadkością. W pobliżu północnej granicy kraju na drogach lokalnych natężenie ruchu samochodowego jest nieduże, a naturalny krajobraz w niewielkim stopniu został przekształcony przez działalność człowieka.
Szlak rozpoczyna się w Elblągu, na Wysoczyźnie Elbląskiej, cechującej się największymi przewyższeniami w regionie.
To kraina historycznego Powiśla, które w przeszłości wchodziło w skład Prus Królewskich. Z Elbląga wyjeżdżamy w kierunku północnym przez park leśny Bażantarnia. Aż do Tolkmicka trasa wiedzie przez tereny Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej, porośniętego głównie lasami bukowymi. Ten fragment trasy może stanowić wyzwanie dla rowerzystów, a to za sprawą dużych różnic wysokości. Zrekompensują je strome zjazdy, pozwalające rozwinąć większą prędkość.
Po dotarciu do miejscowości Nadbrzeże kierujemy się dalej na północ i jedziemy wzdłuż Zalewu Wiślanego – przez Suchacz, znane z rezydencji cesarza Wilhelma II Kadyny i Tolkmicko.
Następny etap szlaku przebiega przez Warmię z jej dawnymi stolicami: Fromborkiem, Braniewem i Lidzbarkiem Warmińskim. Frombork to niewielkie miasteczko, położone na Wybrzeżu Staropruskim, znane przede wszystkim z pobytu Mikołaja Kopernika. Tutejsze Wzgórze Katedralne jest jednym z najważniejszych zabytków województwa.
Z Fromborka szlak prowadzi dalej wśród malowniczych zakątków nad Zalewem Wiślanym, wzdłuż brzegu akwenu, omijając wzniesienia morenowe, które są niewątpliwą atrakcją okolicy. Następnie wiedzie przez miejscowości Nowa i Stara Pasłęka i wkracza na Równinę Warmińską, położoną w dorzeczach Baudy i Pasłęki, biegnie wzdłuż Pasłęki do centrum Braniewa i dalej na wschód. To tereny w większości nizinne, z łagodnymi pagórkami.
Kolejnym miastem na trasie jest Pieniężno, położone na Wzniesieniach Górowskich, stanowiących część Niziny Staropruskiej. Nie ma tutaj jezior, a droga prowadzi głównie wśród pól uprawnych.
Z Pieniężna, przejeżdżając przez niewielkie wsie, kierujemy się najpierw na północ, a następnie na wschód, podążając dalej przez Wzniesienia Górowskie. W ich wschodniej części położone jest Górowo Iławeckie, które z powierzchnią liczącą niewiele ponad 3 km² jest najmniejszym pod tym względem miastem w Polsce.
Jedziemy dalej na południe, wśród pól, do Lidzbarka Warmińskiego. Jeszcze przed miastem, w Wielochowie, trasa przebiega tzw. świecącą ścieżką rowerową. Ciągnie się ona wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 511, ma ok. 100 m długości i nawierzchnię w kolorze niebieskim, wykonaną z materiału emitującego nocą ciemnoniebieskie światło. Dzięki temu, nie tylko cieszy oko walorami estetycznymi, ale zapewnia także widoczność, a więc poprawia bezpieczeństwo rowerzystów.
Docieramy do Lidzbarka Warmińskiego, który przez ponad 600 lat był stolicą Warmii. Miasto słynie z największego zachowanego w regionie zamku, zwanego – także ze względu na dziedziniec z krużgankami – Wawelem Północy. Tutaj po raz pierwszy jedziemy wzdłuż najdłuższej rzeki województwa, czyli Łyny. Zetkniemy się z nią jeszcze w kilku miejscowościach położonych na szlaku. W Lidzbarku Warmińskim do Łyny wpada Symsarna, nad którą w ostatnich latach urządzono Park Uzdrowiskowy Doliny Symsarny.
Drogą prowadzącą na wschód zmierzamy do Stoczka Klasztornego. Tutejsze sanktuarium Matki Pokoju jest licznie odwiedzane przez pielgrzymów nie tylko jako ośrodek kultu maryjnego, ale też miejsce internowania kardynała Stefana Wyszyńskiego przez rząd komunistyczny. Za Stoczkiem opuszczamy historyczną Świętą Warmię. Jadąc dalej na wschód, przekraczamy granicę powiatów lidzbarskiego i bartoszyckiego. Jest to także dawna granica Warmii, ustanowiona jeszcze w XIII w.
Docieramy do położonej nad rzeką Pisą (zwaną Północną) wsi Galiny, znanej z zabytkowego dworku oraz ze stadniny koni. Wjeżdżamy na Nizinę Sępopolską. To teren historycznej Barcji, ciągnący się wzdłuż obecnej granicy z obwodem kaliningradzkim Rosji. Pod koniec II wojny światowej trwały tu walki, podczas których wiele miejscowości zostało zniszczonych. Przemierzając okolicę, warto jednak zajrzeć do Bartoszyc, miasta o wielowiekowej historii i tradycji, łączącego wpływy polskie, niemieckie i kresowe. Niedaleko znajduje się przejście graniczne w Bezledach.
W położonych dalej na wschód Sępopolu i Sątocznie zachowały się gotyckie kościoły, natomiast następne na trasie miasteczko Korsze jest znane wszystkim miłośnikom kolejnictwa. Dawniej był to centralny węzeł kolejowy prowincji wschodniopruskiej, jednak po zmianie granic po II wojnie światowej stracił na znaczeniu. Za Korszami, w miejscowości Drogosze, można zobaczyć okazały pałac – siedzibę arystokratycznego rodu Dönhoffów.
Wydzieloną drogą rowerową jedziemy dalej do Barcian. W dawnym mieście znajdują się średniowieczne zabytki: zamek krzyżacki oraz kościół Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny. Następnie, jadąc wśród pól uprawnych, kierujemy się do Srokowa. Srokowo, podobnie jak Barciany, utraciło prawa miejskie w 1945 r., zachował się w nim jednak najstarszy ratusz na Mazurach, zbudowany w 1775 r.
Jadąc wydzieloną ścieżką rowerową wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 650, nieopodal miejscowości Leśniewo mijamy niedokończoną śluzę Leśniewo Górne na Kanale Mazurskim i Miejsce Obsługi Rowerzystów nad jeziorem Mamry, jedno z najładniej położonych na szlaku.
Jeśli tutaj zboczymy ze szlaku i pojedziemy kilka kilometrów Mazurską Pętlą Rowerową, dotrzemy do Kwatery Głównej Niemieckich Wojsk Lądowych w Mamerkach. Tutejsze schrony zachowały się w dobrym stanie i są udostępnione do zwiedzania. Na terenie kompleksu ustawiono najwyższą wieżę widokową na Mazurach oraz urządzono ekspozycje muzealne poświęcone głównie II wojnie światowej.
Szlak Green Velo prowadzi dalej przez Pojezierze Mazurskie z Krainą Wielkich Jezior Mazurskich, Krainą Węgorapy i Wzgórzami Szeskimi. Najpierw przejeżdżamy przez położone nad rzeką Węgorapą Węgorzewo, z przekształconym zamkiem krzyżackim oraz mariną. Kierując się dalej na wschód, znaczny odcinek trasy, aż do Gołdapi, pokonujemy dawnym torowiskiem. Linię kolejową rozebrano po II wojnie światowej.
Jeśli w Baniach Mazurskich zjedziemy ze szlaku i udamy się drogą lokalną do miejscowości Rapa, obejrzymy tam znany zabytek – grobowiec w formie piramidy, w którym spoczęli przedstawiciele pruskiego rodu von Fahrenheidów.
Podążając szlakiem Green Velo dalej, do Gołdapi, mijamy pola uprawne. Gołdap jest miastem uzdrowiskowym, a jej północne granice to jednocześnie granica państwowa z Rosją. Kraina, w której miasto leży – ze względu na bardzo pofałdowaną rzeźbę terenu – bywa nazywana Mazurami Garbatymi. Okolica jest bardzo atrakcyjna dla rowerzystów, ponieważ trasa często „meandruje” pomiędzy pagórkami, czasami też trzeba je pokonywać.
Na wschód od Gołdapi rozciąga się Puszcza Romincka, przypominająca skandynawskie bory świerkowe i czasami nazywana „polską tajgą”. Szlak został wytyczony na południe od kompleksu leśnego, a droga często stanowi granicę Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej.
Następną większą miejscowością na trasie są Dubeninki. Dalej przejeżdżamy przez Stańczyki, w których wznoszą się dwa potężne wiadukty kolejowe. W ich pobliżu przy szlaku znajduje się wieża widokowa.
Warmińsko-mazurski odcinek szlaku Green Velo kończy się na trójstyku granic Polski, Litwy i Rosji, koło miejscowości Bolcie w gminie Wiżajny.
Szlak jest oznakowany pomarańczowymi tabliczkami z symbolem roweru i logotypem Green Velo. Na Wysoczyźnie Elbląskiej występują znaczne wysokości bezwzględne, a także duże różnice wysokości względnych. Liczne strome podjazdy i długie zjazdy mogą sprawiać problemy niewprawionym rowerzystom.
Do Elbląga można bez problemu dojechać koleją. Bezpośrednie linie łączą miasto m.in. z Warszawą, Gdynią i Szczecinem. Pociągi regionalne z Olsztyna i Ełku umożliwiają także dojazd do położonych na trasie Korsz. Wciąż istnieje linia kolejowa łącząca Węgorzewo z Kętrzynem (34 km), którą jeszcze kilka lat temu w sezonie letnim kursowały składy turystyczne.
Ciekawostka – Gdzie Warmia, a gdzie Mazury
Nazwa Warmii wzięła się od pruskiego plemienia Warmów, zamieszkującego ziemie nad Zalewem Wiślanym. Krzyżacy, przemieszczając się w głąb lądu, rozciągnęli tę nazwę na dalsze tereny. Warto zwrócić uwagę na różnice w architekturze sakralnej pomiędzy Warmią a pozostałymi terenami województwa. Gotyckie zamki i kościoły znajdują się wzdłuż całego szlaku, ale tylko na Warmii można zobaczyć kościoły barokowe. Ta kraina jest też usiana kapliczkami przydrożnymi – naliczono ich tu ok. 1400. Łatwo dostrzec różnice także w wielu innych elementach krajobrazu kulturowego w każdej z odwiedzanych krain, miały one bowiem inną historię, a ich ludność odróżniały zwyczaje, wierzenia, sztuka, a nawet język. Przy okazji porównywania przejawów dziedzictwa kulturowego trzeba również wspomnieć o kuchni poszczególnych regionów, nie tylko tej typowej dla dawnej Warmii czy Mazur. Specjalnością Mazur Garbatych są na przykład pochodzące z Litwy kartacze.
Elbląg
Najstarsze miasto w granicach województwa warmińsko-mazurskiego, założone przez zakon krzyżacki w 1237 r. Lokację otrzymało w 1246 r. na prawie lubeckim. Jedną z widocznych cech ośrodków tworzonych na tym prawie była wyodrębniona główna ulica handlowa. Dzisiaj jest to ulica Stary Rynek. Nazwa miasta pochodzi od przepływającej przez nie rzeki Elbląg.
Miasto stało się bazą do organizacji wypraw na tereny Prusów, co sprawiło, że jego znaczenie szybko wzrosło. Sytuacja uległa zmianie w połowie XIV w. Duży wpływ miało na to zagarnięcie przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego w 1308 r. i ustanowienie stolicy państwa w pobliskim Malborku.
W latach 1466–1772 Elbląg należał do Polski i próbował konkurować z Gdańskiem, jednak bez znaczących sukcesów, poza kilkoma dekadami na przełomie XVI i XVII w., dzięki przywilejom nadanym przez Stefana Batorego. Po pierwszym rozbiorze Polski miasto znalazło się w państwie pruskim. W XIX w. stało się ośrodkiem przemysłowym, głównie za sprawą rozwoju stoczni.
Podczas II wojny światowej Stare Miasto zostało zniszczone w całości, ocalały jedynie kościół św. Mikołaja i nieliczne kamienice. Dopiero w latach 90. XX w. pusty plac o powierzchni 4 ha zyskał nową, stylizowaną zabudowę.
Obecnie Elbląg to drugie pod względem wielkości miasto województwa warmińsko-mazurskiego, z liczbą mieszkańców sięgającą prawie 120 tys. W 2022 r., dzięki otwarciu przekopu Mierzei Wiślanej, uzyskał bezpośrednie połączenie z Morzem Bałtyckim. W XIX w. Elbląg został połączony z centralną częścią regionu Kanałem Elbląskim, obecnie unikatowym zabytkiem hydrotechniki, a przy tym jedną z głównych atrakcji turystycznych województwa.
Do najważniejszych zabytków miasta należy zachowany kościół katedralny św. Mikołaja z XIII w. Wysokość wieży tej świątyni, na której mieści się punkt widokowy, sięga 99 m. Stary Rynek otwiera Brama Targowa z 1309 r. Nową atrakcję stanowią makiety prezentujące średniowieczny wygląd miasta, które ustawiono w Ratuszu Staromiejskim. Nie można zapomnieć o Muzeum Archeologiczno-Historycznym, w którym zgromadzono m.in. artefakty pozyskane z wykopalisk w wikińskim emporium Truso.
Truso
Wikińska osada handlowa położona na południowym wybrzeżu Bałtyku, funkcjonująca od końca VIII do połowy XI w. Została opisana przez anglosaskiego podróżnika Wulfstana, który dotarł do niej ok. 890 r. Zmiany ukształtowania południowego wybrzeża Bałtyku, zachodzące pod wpływem nanoszonych przez wieki osadów rzecznych, sprawiły, że przez długi czas nie udawało się odnaleźć tego miejsca. Dopiero w latach 80. XX w. badania archeologiczne potwierdziły istnienie osady w okolicy wsi Janów, kilka kilometrów na południe od Elbląga.
Bażantarnia
Zabytkowy park leśny, rozciągający się na skraju Wysoczyzny Elbląskiej, na północny wschód od Elbląga. Od XVIII w. jest miejscem wypoczynku mieszkańców miasta. Warto go odwiedzić nie tylko ze względu na uroki przyrody, ale też na doskonałą infrastrukturę rekreacyjną. Przez park przebiegają oznakowane trasy piesze, na jego obszarze znajdują się wiaty turystyczne i restauracja. Ukształtowanie terenu przypomina tutaj regiony podgórskie. W parku rosną głównie graby i buki.
Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej
Park chroni najciekawsze przyrodniczo i krajobrazowo tereny Wysoczyzny Elbląskiej, która pod względem ukształtowania powierzchni stanowi przykład falistej moreny dennej. Jej północno-zachodnia krawędź stromo opada ku Zalewowi Wiślanemu, przyjmując w niektórych miejscach charakter brzegu klifowego. Tutejszy krajobraz ma wiele wspólnego z obszarem górskim południowej Polski. Najwyższym punktem jest Srebrna Góra (198,5 m n.p.m.). Na terenie parku rosną głównie lasy bukowe, występują tu również liczne potoki.
Zalew Wiślany
Niegdyś część Zatoki Gdańskiej, odcięta od niej Mierzeją Wiślaną. W 2022 r., dzięki otwarciu kanału żeglugowego w okolicach Krynicy Morskiej, zalew zyskał drugie połączenie z morzem (pierwsze to Cieśnina Pilawska na terenie Rosji). Średnia głębokość akwenu wynosi 2,7 m. Zalew to jedno z najważniejszych miejsc rozrodu śledzi w południowej części Bałtyku, ich tarło trwa tu od marca do maja.
Kadyny
Miejscowość malowniczo położona nad Zalewem Wiślanym, u stóp Wysoczyzny Elbląskiej. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1255 r. Wieś została założona w XIII w. przez Krzyżaków, którzy zdobyli znajdującą się w pobliżu pruską osadę. W 1431 r. właścicielem Kadyn został Jan Bażyński, przywódca opozycji antykrzyżackiej, uczestnik wojny trzynastoletniej. W 1898 r. wieś stała się własnością cesarza niemieckiego Wilhelma II. Z jego inicjatywy w Kadynach wzniesiono barokowy pałac – letnią rezydencję cesarską. Zaprojektowano wówczas także nowy układ wsi, a jego twórcami byli architekci z Berlina. W 1905 r., również z inicjatywy cesarza, powstała manufaktura ceramiczna, której wyroby bardzo szybko stały się znane.
Na zapleczu zabytkowego zespołu pałacowego rozciąga się rezerwat przyrody Kadyński Las, który chroni fragmenty starego lasu bukowego. Rosną w nim wiekowe buki, jesiony i dęby, wiele z nich to pomniki przyrody. W pobliżu rezerwatu przebiega aleja dębowa, której ozdobą jest okazały dąb Bażyńskiego, nazwany tak na cześć dawnego właściciela Kadyn.
W 2015 r. w Kadynach powstała przystań morska. Znajduje się tu również najlepsze miejsce do kąpieli nad Zalewem Wiślanym, piękna piaszczysta plaża nazwana Srebrną Riwierą.
Tolkmicko
Niewielkie miasteczko, malowniczo położone nad Zalewem Wiślanym, na terenie pierwotnie zamieszkiwanym przez pruskie plemię Pogezanów, w XIII w. podbitym przez Krzyżaków. Założona przez nich osada otrzymała przywilej lokacyjny pomiędzy 1296 a 1300 r. Pierwszy zachowany zapis nazwy miasta pochodzi jednak dopiero z 1326 r. i brzmi Tolkemit. W 1454 r., po przystąpieniu do Związku Pruskiego, mieszczanie zburzyli tutejszy zamek krzyżacki. Po wojnie trzynastoletniej, w 1466 r. Tolkmicko, jako część Prus Królewskich, zostało włączone do Polski. Należało do Rzeczypospolitej do pierwszego rozbioru, czyli do 1772 r. Pod koniec II wojny światowej zostało w znacznej części zniszczone przez Armię Czerwoną.
W Tolkmicku zachował się średniowieczny układ urbanistyczny. Do zabytków z tego okresu należą kościół św. Jakuba Apostoła z XIV w.,
baszta z końca XIV w. i pozostałości murów obronnych. Z nowszych budowli oko cieszy dworzec kolejowy z 1867 r.
Pozostałościami staropruskiego grodu są tzw. Wały Tolkmita. Grodzisko znajduje się ok. 3 km na południe od miasta i należy do najlepiej zachowanych tego typu obiektów w regionie. Pierwotne założenie miało ok. 350 m długości i 150 m szerokości i zostało umiejętnie wkomponowane w naturalne wąwozy leśne doliny rzeki Stradanki. Do dziś zachowały się wyraźne kontury obwałowań i fos oraz pozostałości umocnień dochodzące do 7 m wysokości.
W odległości ok. 4 km za Tolkmickiem w kierunku Fromborka, w wodach Zalewu Wiślanego, 20–30 m od brzegu, leży głaz narzutowy nazywany Świętym Kamieniem. Obecnie jest pomnikiem przyrody, ale przypuszcza się, że niegdyś Prusowie składali na nim ofiary swoim bóstwom.
Frombork
Polska nazwa Fromborka wywodzi się od niemieckiego słowa Frauenburg, a ono z kolei wzięło się od tłumaczenia łacińskiego określenia „Castrum Dominae Nostrae”, czyli „Zamek Naszej Pani”. Miasteczko jest położone na Wybrzeżu Staropruskim, nad Zalewem Wiślanym, w pobliżu północnego krańca Wysoczyzny Elbląskiej. Znajdują się w nim mały port morski oraz morskie przejście graniczne.
Frombork uzyskał prawa miejskie w 1310 r. Po II wojnie światowej, ze względu na spadek liczby ludności, utracił je, po czym odzyskał w 1959 r.
Wzgórze Katedralne we Fromborku zostało uznane za pomnik historii. To zabytek światowej klasy. Najstarszym obiektem zespołu architektonicznego
jest katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Andrzeja Apostoła, wybudowana w latach 1329–1388.
Po zawarciu pokoju toruńskiego, od 1466 r. do pierwszego rozbioru, miasto należało do Polski. W tym okresie, a konkretnie od 1510 r. do śmierci w 1543 r., mieszkał tu Mikołaj Kopernik. Na terenie Wzgórza Katedralnego, w dawnym pałacu biskupim ma swoją siedzibę poświęcone wybitnemu astronomowi Muzeum Mikołaja Kopernika. W przyziemiu dawnej dzwonnicy, zwanej wieżą Radziejowskiego, działa planetarium.
Szlak Kopernikowski w województwie warmińsko-mazurskim
Oznakowana trasa samochodowa o długości prawie 300 km (od okolic Nowego Miasta Lubawskiego do Elbląga) przebiega przez miejscowości, z którymi związany był Mikołaj Kopernik, m.in. przez Olsztyn, Lidzbark Warmiński, Ornetę, Braniewo, Frombork i Elbląg. Piesza wersja szlaku ma inny przebieg, liczy 236 km i łączy Olsztyn z Elblągiem.
Nowa i Stara Pasłęka
Niewielkie wsie rybackie położone u ujścia Pasłęki do Zalewu Wiślanego. Po lewej stronie rzeki leży Nowa Pasłęka, a po prawej – Stara Pasłęka, obecnie nieduża osada o charakterze letniskowym.
Okolice ujścia rzeki były niegdyś zamieszkane przez pruskie plemię Warmów. Gdy w 1240 r. dotarli tu Krzyżacy, uznali to miejsce za wyjątkowo dogodne do założenia strażnicy. Od czasów krzyżackich rzeka stanowiła granicę pomiędzy ziemiami należącymi do zakonu a tymi pozostającymi w gestii biskupów warmińskich. Później, do pierwszego rozbioru w 1772 r., stanowiła granicę pomiędzy Polską a Prusami Książęcymi, a następnie Królestwem Pruskim.
Braniewo
Miasto założone w XIII w. w miejscu staropruskiego grodu. Od 1243 do 1341 r. było siedzibą biskupów warmińskich. Ze względu na swoją lokalizację stanowiło również główny port biskupstwa, należący do Hanzy. Handlowano tu przede wszystkim zbożem i drewnem.
W Braniewie powstało pierwsze w Polsce kolegium zakonu jezuitów (w 1565 r.). Dzięki temu miasto stało się głównym ośrodkiem życia umysłowego na Warmii.
W czasie II wojny światowej Braniewo zostało znacznie zniszczone, dlatego nie zachowało się zbyt wiele historycznych budynków. Monumentalny kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej, wzniesiony w XIV w., odbudowano po zniszczeniach wojennych i powojennych dopiero w 1984 r. Z zamku, również z XIV w., zachowała się tylko wieża bramna, która jest najstarszym obiektem murowanym na Warmii. Po przeprowadzeniu rewitalizacji urządzono w niej punkt widokowy. W budynku dawnego kolegium jezuickiego obecnie działa zespół szkół zawodowych.
Pieniężno
Początki miejscowości sięgają XIII w., kiedy to Krzyżacy zdobyli pruski gród i przekazali jego tereny biskupowi warmińskiemu.
Miasto zostało znacznie zniszczone w czasie II wojny światowej, podczas nalotu aliantów, którzy w sierpniu 1944 r. bombardowali Królewiec. Ze względu na populację zredukowaną do kilkuset osób straciło prawa miejskie. Odzyskało je dopiero w 1973 r.
Do oryginalnych zabytków należą ruiny zamku kapituły warmińskiej. Zamek zaczęto wznosić w XIV w. W czasie II wojny światowej zbombardowany, a następnie spalony przez Armię Czerwoną, do dziś pozostaje nieodbudowany.
W centrum miasta znajduje się rekonstruowany ratusz z XIV w., wielokrotnie przebudowywany. Niecodzienną na skalę Polski atrakcją jest Muzeum Misyjno-Etnograficzne Księży Werbistów. Zakon prowadzi działalność na całym świecie, dlatego prezentowane eksponaty pochodzą z wielu odległych zakątków Azji, Oceanii, Afryki i Ameryki Południowej. Są wśród nich instrumenty muzyczne, ozdoby, maski rytualne i przedmioty kultu.
Słynny jest tutejszy most kolejowy, przerzucony nad doliną rzeki Wałszy. To drugi pod względem wysokości (28,5 m) most kolejowy w Polsce, a najwyższy spośród czynnych.
Górowo Iławeckie
Miejscowość jest urokliwie położona na siedmiu wzgórzach. Pod względem powierzchni jest najmniejszą gminą w Polsce, a zamieszkuje ją ok. 4 tys. osób. Górowo Iławeckie początkowo było osadą targową, prawa miejskie otrzymało w 1335 r. Obecną nazwę nadano mu po II wojnie światowej, do 1945 r. funkcjonowało jako Landsberg.
W Górowie Iławeckim zachował się średniowieczny układ urbanistyczny. Pośrodku rynku (placu Ratuszowego) stoi gotycki ratusz. Średniowiecznym zabytkiem jest także kościół z XIV w. z dobudowaną w kolejnym wieku wieżą (obecnie cerkiew greckokatolicka). Wewnątrz warto zwrócić uwagę na barokowe malowidło sufitowe nawiązujące do historii miasta. Przedstawiono na nim m.in. herby rodowe jego dawnych właścicieli. W budynku parafialnym obok kościoła w 1807 r. nocował Napoleon Bonaparte. Ten fakt upamiętnia umieszczona na ścianie tablica.
Miłośnicy historii i techniki, ale nie tylko oni, powinni odwiedzić Muzeum Gazownictwa Warmii i Mazur. Unikatowa placówka mieści się w zabytkowej gazowni koksowej z 1908 r. Przy ulicy Sikorskiego, obok przychodni, można zobaczyć pozostałości kirkutu, na którym zachowało się zaledwie kilka macew.
W Górowie Iławeckim jest dużo terenów zielonych. Na zachód od centrum znajduje się park Miejski. Do spacerowania zachęcają także alejki i molo nad Stawem Garncarskim. W północnej części miasta zlokalizowany jest Zalew Miejski, sztuczny zbiornik położony na skraju lasu. Można tu skorzystać z kąpieliska, ścieżek spacerowych oraz wyznaczonych
miejsc na ognisko.
Ciekawostka – Herkus Monte
Był wodzem pruskiego plemienia Natangów, które do czasów podboju krzyżackiego zamieszkiwało rejon dzisiejszego Górowa Iławeckiego. W 1260 r. Natangowie wzięli udział w powstaniu przeciwko zakonowi. Jednym z przywódców zrywu był właśnie Herkus Monte, który zginął w 1273 r. Jego postać stała się pierwowzorem tytułowego bohatera „Konrada Wallenroda” Adama Mickiewicza.
Lidzbark Warmiński
Dawna stolica Warmii, miasto malowniczo położone u zbiegu rzeki Łyny i jej dopływu Symsarny, na pograniczu Równiny Orneckiej, Wzniesień Górowskich, Pojezierza Olsztyńskiego i Niziny Sępopolskiej.
Do najważniejszych zabytków miasta – i regionu – należy lidzbarski zamek biskupi. To jeden z największych, a przy tym najpiękniejszych obiektów gotyckich w Polsce, zwany „perłą gotyku” i Wawelem Północy. Jego budowę rozpoczął w 1350 r. biskup warmiński Jan z Miśni. Od tamtego czasu przez ok. 600 lat warownia była siedzibą biskupów. W skład zespołu zamkowego, oprócz samego zamku, wchodzi także barokowe przedzamcze, w którym urządzono hotel. Dziedziniec wewnętrzny zamku obiegają dwukondygnacyjne krużganki. Obecnie w budowli swoją siedzibę ma Muzeum Warmińskie, oddział Muzeum Warmii i Mazur. Na szczególną uwagę zasługują kolekcja sztuki sakralnej, obejmująca okresy od średniowiecza po barok, oraz wystawa malarstwa polskiego z końca XIX i z XX w. Warto zatrzymać się w Wielkim Refektarzu, który pełnił także funkcję sali sądowej. Obok znajduje się cela więzienna.
Po drugiej stronie Łyny wznosi się gotycki kościół św. św. Piotra i Pawła z XIV w. Jego ołtarz główny pochodzi z lat 1912–1915. Do ważnych zabytków miasta należy również kilkukondygnacyjna, gotycka Wysoka Brama z XIV w. Jest to jedna z największych tego typu budowli obronnych w Polsce.
Zabytkiem prawdopodobnie najczęściej fotografowanym w sezonie letnim jest natomiast dawna Oranżeria Krasickiego (obecnie Oranżeria Kultury), a to ze względu na piękne położenie na wzgórzu, na terenie dawnych ogrodów biskupich. Klasycystyczny pałacyk został zbudowany jako letnia rezydencja biskupów, a otaczający go park był oczkiem w głowie Ignacego Krasickiego.
W Lidzbarku funkcjonują Termy Warmińskie – jedyny tego typu obiekt w województwie warmińsko-mazurskim. To nie tylko baseny z wysoko zmineralizowaną wodą termalną, ale też liczne atrakcje wodne – zjeżdżalnie, ogrody wodne, strefa dla dzieci oraz strefa spa i sauny. Przy termach działają hotel, restauracja i bar, kręgielnia i park linowy.
Park Uzdrowiskowy Doliny Symsarny
Znany także jako „Lidzbarskie Serpentyny”. Potoczna nazwa parku odnosi się do meandrującej przez jego teren rzeki Symsarny. To idealne miejsce na spacer, jogging czy przejażdżkę rowerową. Rozbudowana infrastruktura rekreacyjna obejmuje ścieżki spacerowe, w tym ścieżkę sensoryczną, urządzenia do ćwiczeń oraz strefy odpoczynku. Do najciekawszych obiektów prowadzą drogowskazy, a tablice informacyjne przybliżają odwiedzającym ciekawostki dotyczące parku i jego historii.
Stoczek Klasztorny
Warmińska wieś słynąca z sanktuarium maryjnego – bazyliki Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Kościół w formie rotundy wzniesiono w latach 1639–1641. Murowany klasztor ufundowano w 1666 r. Kilkadziesiąt lat później, na wzór Świętej Lipki, wokół świątyni rozpoczęto budowę krużganków z kaplicami narożnymi.
Stoczek jest odwiedzany przez turystów i pielgrzymów nie tylko ze względu na walory architektoniczne i kult Matki Pokoju związany z obrazem Matki Boskiej Stoczkowskiej, ale też na najnowszą historię. W tutejszym klasztorze od października 1953 r. przez rok przebywał internowany przez władze Polski Ludowej kardynał Stefan Wyszyński, prymas Polski. Wspomnienia z pobytu w Stoczku spisał w swoich „Zapiskach więziennych”. Obecnie można zwiedzać pomieszczenia, w których mieszkał.
Galiny
Niewielka wieś na Nizinie Sępopolskiej, słynąca z dawnej rezydencji rodu Eulenburgów. Zabudowania pałacowe leżą w malowniczym ogrodzie nad sztucznym rozlewiskiem rzeki Pisy (zwanej Północną). Po II wojnie światowej zostały przejęte przez państwo. Przez krótki okres funkcjonował tu ośrodek kolonijny dla dzieci, później kompleks zaczął popadać w ruinę. W latach 90. XX w. prywatny właściciel rozpoczął jego renowację. Obecnie mieszczą się w nim hotel i stadnina. Warto też zajrzeć do tutejszej Gospody Galiny – restauracja serwuje dania czerpiące z bogatego dziedzictwa kulinarnego Warmii, Mazur i Powiśla.
Bartoszyce
Miasto leży nad Łyną, niedaleko od granicy Warmii, na terenie krainy historycznej zwanej Barcją, zamieszkiwanej niegdyś przez pruskie plemię Bartów. Od niego miasto zyskało nazwę, najpierw niemiecką Bartenstein, później spolszczoną Bartoszyce.
Po zawarciu pokoju toruńskiego w 1466 r. miasto należało do Prus Książęcych. Nabrało większego znaczenia gospodarczego w XVII w. W 1656 r., podczas potopu szwedzkiego, spotkali się tu król szwedzki Gustaw Adolf z księciem pruskim Fryderykiem Wilhelmem I.
Drugie ważne dla historii Europy spotkanie w Bartoszycach nastąpiło podczas wojen napoleońskich w 1807 r. Doszło do niego pomiędzy królem pruskim Fryderykiem Wilhelmem III a carem Aleksandrem I. Władca Rosji przekonał wówczas Prusy do wojny przeciwko Napoleonowi. Podpisane porozumienie historycy nazwali traktatem bartoszyckim.
Na starym mieście zachował się średniowieczny układ urbanistyczny z rynkiem (plac został w 2021 r. zrewitalizowany) i siatką wybiegających z niego ulic oraz okalającymi go częściowo, średniowiecznymi murami z Bramą Lidzbarską. Najstarszą budowlą sakralną miasta jest kościół św. Jana Apostoła i Ewangelisty z XIV w. W pobliżu parku Miejskiego, przy rondzie u zbiegu ulic Bohaterów Warszawy i Marii Skłodowskiej-Curie, ustawiono kamienne posągi, tzw. baby pruskie, którym nadano imiona Bartel i Gustebalda. Nie wiadomo, do czego pierwotnie służyły. Historycy przypuszczają, że mogły być kamieniami granicznymi ziem zamieszkiwanych przez różne plemiona pruskie albo przedstawieniami bogów, mitycznych bohaterów lub wielkich wojowników.
Sępopol
To niewielkie miasteczko, liczące ok. 2 tys. mieszkańców, może się poszczycić długą historią. Założono je na terenie wcześniejszej osady pruskiej ok. 1319 r. Przez wieki nie miało większego znaczenia gospodarczego. W lutym 1945 r. do opustoszałego miasta wkroczyła Armia Czerwona i zniszczyła je w ok. 80%. Pod koniec 1945 r. Sępopol utracił prawa miejskie, odzyskał je w 1973 r.
Interesującym zabytkiem jest tutaj gotycki kościół św. Michała Archanioła, wzniesiony w XIV w. Zachował się do dzisiaj z oryginalnym wyposażeniem, pochodzącym głównie z XVI i XVII w.
Sątoczno
Obecnie niewielka wieś, licząca nieco ponad 100 mieszkańców, w czasach krzyżackich była jednak znaczącym miastem. W 1326 r. w strategicznym miejscu u ujścia Sajny do Gubra zbudowano strażnicę, a później kościół obronny, zaczęto też organizować targi o ponadlokalnym zasięgu. Po kilkudziesięciu latach Sątoczno zaczęło tracić na znaczeniu, prawdopodobnie na skutek utraty funkcji obronnej, położenia daleko od granic państwa oraz wzrostu rangi pobliskiego Kętrzyna. Jednak jeszcze w XV w. było uważane za miasto. Tutejszy zamek rozebrano w 1628 r.
Przy szlaku stoi masywny gotycki kościół Chrystusa Króla Wszechświata z wieżą o wysokości 32 m. W środku, poza oryginalnym wyposażeniem, znajduje się kaplica grobowa Eulenburgów z XVIII w. Byli to dawni właściciele Sątoczna.
Korsze
Miejscowość, założona w XV w., do początku XIX w. była niewielką wsią z majątkiem ziemskim. Jej nazwa pochodzi prawdopodobnie z języka
pruskiego, od nazwy wcześniejszej osady Cohorsen, co w pokrewnym języku litewskim znaczy „orzech laskowy”.
Kiedy w drugiej połowie XIX w. rozpoczęto budowę sieci kolejowej w Prusach Wschodnich, w Korszach powstał jej ważny węzeł. Nastąpił wówczas bardzo szybki rozwój miejscowości. Miłośników kolejnictwa zainteresują trzy zachowane zabytkowe wieże ciśnień. Jedna z nich,
stalowa, ma kulisty zbiornik typu Klönne (w Polsce są jeszcze tylko dwie takie konstrukcje).
Pod koniec II wojny światowej Korsze były bronione przez niemieckie oddziały pancerne. W walkach zabudowa miejscowości została znacznie zniszczona. Spośród zabytków zachowały się neogotycki kościół Podwyższenia Krzyża Świętego z 1903 r. oraz oddany do użytku rok później kościół ewangelicki – obecnie prawosławna cerkiew św. św. Apostołów Piotra i Pawła.
Drogosze
Wieś kojarzona z arystokratycznym rodem Dönhoffów, którzy byli jej właścicielami od XVII w. Barokowy pałac zbudowany w latach 1710–1714 należał do trzech największych rezydencji w Prusach Wschodnich i obecnie jest największy na Mazurach. Pozostawał w rękach Dönhoffów do 1945 r. Po II wojnie światowej stał się własnością PGR-u i służył głównie szkoleniu traktorzystów. Na początku lat 90. XX w. majątek sprzedano prywatnemu właścicielowi.
Barciany
Nieduża miejscowość, która do 1945 r. miała prawa miejskie. Do XIII w. był tutaj główny gród pruskiego plemienia Bartów, który po podboju w 1240 r. został zajęty przez zakon krzyżacki. W średniowieczu miasto było otoczone murami obronnymi z trzema bramami: Królewiecką, Kętrzyńską i Młyńską. Z 1692 r. pochodzi jednak wiadomość o braku murów, musiały więc zostać wcześniej rozebrane. Od 1612 r. Barciany należały do rodziny von der Gröben.
Najważniejszymi zabytkami miejscowości są gotycki kościół Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny z XIV w. oraz pochodzący z tego samego stulecia zamek krzyżacki. W zamkowych murach widoczne są liczne otwory strzelnicze. Oznacza to, że warownię w Barcianach przygotowano do aktywnej obrony przy pomocy broni palnej.
Srokowo
Prawa miejskie uzyskało w 1405 r., jednak na skutek zniszczeń dokonanych przez czerwonoarmistów w czasie II wojny światowej oraz wyludnienia utraciło je w 1945 r. Dawna nazwa miejscowości to Drengfurt (spolszczana na Dryfort), obecna upamiętnia Stanisława Srokowskiego (1872–1950) – geografa, autora licznych prac naukowych poświęconych Prusom Wschodnim, który przewodniczył komisji zajmującej się ustalaniem polskich nazw miejscowości na tzw. Ziemiach Odzyskanych.
Zabytkowy ratusz wzniesiono w latach 1772–1775, wieżyczka została dobudowana w 1817 r. Jest to obecnie najstarszy mazurski ratusz. Najwyższe wzniesienie w okolicy – Diabla Góra (157 m n.p.m.) – to atrakcyjny punkt widokowy. Stoi na niej pochodząca z 1902 r. wieża Bismarcka, niegdyś pełniąca funkcję wieży widokowej, obecnie w stanie ruiny.
Leśniewo
Niewielka wieś położona nad jeziorem Rydzówka. Na zachód od Leśniewa przebiega Kanał Mazurski. Dwie z pięciu zaplanowanych na nim śluz znajdują się w pobliżu tej miejscowości, jednak żadna nie została ukończona. Po budowanej śluzie Leśniewo Dolne zachowały się zalane wodą ruiny, natomiast śluza Leśniewo Górne to imponująca konstrukcja, mimo że budowę zrealizowano w zaledwie ok. 30%. Długość komory wynosi 45,5 m, szerokość 7,5 m, a wysokość korpusu sięga 17 m. W betonowej ścianie zachowała się wnęka na hitlerowskie godło.
Gołdap
Miasto położone na Mazurach Garbatych, w północno-wschodniej części Pojezierza Mazurskiego, na obrzeżach Puszczy Rominckiej i przy granicy z Rosją (w Gołdapi znajduje się przejście graniczne). Ma status uzdrowiska. Powstało w miejscu dawnej wsi Szyłajty i uzyskało przywilej lokacyjny w 1570 r. Jego nazwa pochodzi od rzeki Gołdapy.
Krainę historyczną, w której zlokalizowana jest Gołdap, nazywano Małą Litwą. Był to obszar zamieszkiwany głównie przez Litwinów, którzy po hołdzie pruskim w 1525 r. przyjęli luteranizm.
Zabudowa miasta znacząco ucierpiała podczas II wojny światowej. Dawnych budowli przetrwało niewiele, m.in.: gotycki kościół Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła, dawniej ewangelicki (z 1578 r., przebudowany w XVII i XVIII w., odbudowany w latach 1981–1984), kościół św. Leona z 1894 r., wieża ciśnień z przełomu XIX i XX w. oraz kamienice z XIX w.
W centrum Gołdapi znajduje się duży i zadbany plac Zwycięstwa, pełniący funkcję rynku. To także teren rekreacyjny, z drzewami zachowanymi z dawnego parku miejskiego, alejkami spacerowymi, fontanną i oczkiem wodnym z malowniczym mostkiem.
Piękne krajobrazowo są okolice miasta – obszary wokół wsi Żytkiejmy bywają określane mianem polskich prerii, a świerkowe lasy Puszczy Rominckiej są porównywane z tajgą syberyjską.
Najwyższym wzniesieniem w okolicy jest Góra Szeska (309 m n.p.m.), stanowiąca kulminację Wzgórz Szeskich. Na południe od miasta, na Gołdapskiej Górze (272 m n.p.m.), zwanej też Piękną Górą, funkcjonują ośrodek narciarski z wyciągami krzesełkowym i orczykowym, a także tor saneczkowy. Trasy zjazdowe są sztucznie naśnieżane. Przy dolnej stacji wyciągu działa zajazd z restauracją, przy górnej – obrotowa kawiarnia.
Kartacze
To największa kulinarna specjalność okolic miasta – rodzaj pyz ziemniaczanych z farszem mięsnym. Warto wiedzieć, że w Gołdapi ma siedzibę Światowe Centrum Smakoszy Kartaczy, a co roku w sierpniu odbywają się Mistrzostwa Świata w Jedzeniu Kartaczy.
Uzdrowisko w kwaterze Luftwaffe
Gołdap jest pierwszym – i na razie jedynym – uzdrowiskiem w województwie warmińsko-mazurskim. Z właściwości błot borowinowych i najczystszego w Polsce powietrza korzystają kuracjusze usytuowanego w podmiejskim lesie Kumiecie nad jeziorem Gołdap sanatorium Wital. Leczone są tu m.in. choroby narządu ruchu, układu oddechowego i reumatyczne.
Część budynków użytkowanych obecnie przez sanatorium należała w czasie II wojny światowej do kompleksu kwatery Naczelnego Dowództwa Wojsk Lotniczych (Luftwaffe). W lesie Kumiecie wzniesiono, na wzór innych mazurskich kwater sztabowych, solidne schrony oraz kilka budynków towarzyszących. Prawdopodobnie działał tu również ośrodek badań nad silnikami odrzutowymi. W stanie wojennym w sanatorium urządzono ośrodek internowania.
Puszcza Romincka
To trzeci pod względem wielkości (powierzchnia ok. 35 tys. km²) kompleks leśny województwa warmińsko-mazurskiego, po puszczach Piskiej i Boreckiej. Leży na pograniczu Polski i Rosji, po polskiej stronie znajduje się jego mniejsza część. Puszczę zamieszkują prawie wszystkie gatunki zwierząt występujące w lasach Europy Środkowej, od 2021 r. żyje tu nawet stado żubrów.
Na przełomie XIX i XX w. na polowaniach w puszczy bywał cesarz niemiecki Wilhelm II. Jego pałacyk myśliwski znajdował się w Romintach (obecne Krasnolesje po stronie rosyjskiej). Pamiątką po pobytach władcy w puszczy są tzw. głazy Wilhelma, ustawiane w miejscach jego udanych polowań. Podczas II wojny światowej dochodziło tu do starć Armii Czerwonej z Niemcami, a po wojnie na terenie puszczy działali polscy i litewscy partyzanci.
Stańczyki
Dwa imponujące wiadukty zostały przerzucone nad wąwozem, którego dnem płynie rzeka Błędzianka. Przy długości ok. 180 m ich wysokość sięga 36,5 m ponad jej poziom. Wiadukty stanowiły element linii kolejowej Gołdap – Żytkiejmy. Zostały zaprojektowane przez włoskich architektów na początku XX w. Wiadukt północny wybudowano w latach 1912–1914, a pociągi kursowały nim od 1927 do 1944 r. Wiadukt południowy wzniesiono w latach 1923–1926, jednak torów na nim nie położono.
Trójstyk granic
Warmińsko-mazurski odcinek szlaku Green Velo kończy się na trójstyku granic Polski, Litwy i Rosji, koło miejscowości Bolcie w gminie Wiżajny. To miejsce oznaczono znakiem granicznym nazwanym „Wisztyniec”. Tutaj do granicy państwa dobiega też granica pomiędzy województwami warmińsko-mazurskim i podlaskim.
Punkty Informacji Turystycznej
Informacja Turystyczna w Tolkmicku, Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury,
ul. Świętojańska 1, 82-340 Tolkmicko, tel. +48 55 231 61 82 wew. 25,
informacja.turystyczna@kulturatolkmicko.pl, https://kulturatolkmicko.pl
Punkt Informacji Turystycznej w Braniewie,
ul. Katedralna 7, 14-500 Braniewo, tel. +48 55 644 33 03,
it_braniewo1@poczta.onet.pl, www.it.braniewo.pl
Punkt Informacji Turystycznej w Lidzbarku Warmińskim,
ul. Mikołaja Kopernika 2A, 11-100 Lidzbark Warmiński, tel. +48 570 899 399,
it@lidzbarkwarminski.pl, www.lidzbarkw.pl
Bartoszyckie Centrum Informacji Turystycznej,
pl. Konstytucji 3 Maja 20, 11-200 Bartoszyce, tel. +48 695 930 028,
bci@bartoszyce.pl, www.gci.bartoszyce.pl
